Υπάρχουν αμέτρητα βιβλία φιλοσοφίας εκεί έξω, πράγμα που σημαίνει ότι κάποιος που δεν ξέρει από πού να αρχίσει, μπορεί να ξεκινήσει με κάτι το οποίο τελικά να τον απομακρύνει αντί να τον προσελκύσει στο γοητευτικό αυτό αντικείμενο. Τα περισσότερα είναι γραμμένα από ακαδημαϊκούς, με το μεγαλύτερο κομμάτι εξ αυτών να είναι, είτε αναμόχλευση παλαιών ιδεών, είτε αναλύσεις θεωριών άλλων φιλοσόφων, ενώ ένα άλλο ποσοστό είναι, προσωπικά μιλώντας πάντα, αέρας κοπανιστός.
Στόχος μου, σήμερα, είναι να σας δώσω 5 προτάσεις για μια εισαγωγή στη φιλοσοφία που πιστεύω θα σας ωφελήσει και θα ακονίσει τη σκέψη σας. Άλλωστε, όπως θα δείτε αν όντως διαβάσετε κάποιο από τα έργα που ακολουθούν, θα παρατηρήσετε ότι οι φιλοσοφικές αναζητήσεις που περιγράφονται είναι απορίες και αναζητήσεις που έχουμε όλοι μας ακόμα και σήμερα, με πολλές απ’ αυτές να εμφανίζονται στην ποπ κουλτούρα ή στις τέχνες. Θα εξηγήσω τι εννοώ παρακάτω.
Ας ξεκινήσουμε:
1. René Descartes – Meditations
Σε προηγούμενό μου άρθρο είχα χαρακτηρίσει τους “Διαλογισμούς” του Καρτέσιου ως ένα “εύπεπτο” βιβλίο και επιμένω σε αυτό το χαρακτηρισμό. Συνήθως, είναι ένα από τα πρώτα βιβλία που θα πιάσει στα χέρια του ένας πρωτοετής φιλοσοφίας ήταν, όμως, και το βιβλίο που με κίνησε να αλλάξω κατεύθυνση στις σπουδές μου και να εστιάσω στη φιλοσοφία.
Πρόκειται, ουσιαστικά, για 6 μικρά κεφάλαια, στα οποία ο συγγραφέας, ήδη φημισμένος μαθηματικός και επιστήμονας, προσπαθεί να απαντήσει στο ερώτημα “πώς ξέρω αυτό που ξέρω;”. Από που δηλαδή αντλείται η σιγουριά που έχω για τις γνώσεις μου. Και ποιος είμαι “εγώ”, στο κάτω-κάτω; Είναι ένα βιβλίο “μεταφυσικής”, όπως λέγεται ο συγκεκριμένος κλάδος της φιλοσοφίας, δηλαδή η προσπάθεια στο να απαντήσουμε στο ερώτημα “πώς είναι ο κόσμος;”.
Το βιβλίο αυτό είναι μια ειλικρινής προσπάθεια ενός ανθρώπου που απεχθάνεται την αβεβαιότητα να απαντήσει στα πιο βασικά ερωτήματα της ζωής του ανθρώπου και το κάνει γράφοντας σε πρώτο πρόσωπο, ώστε ο αναγνώστης να παρακολουθεί στενά το συλλογισμό του. Ιστορικά μιλώντας, το βιβλίο θεωρείται από τα σημαντικότερα που έχουν γραφτεί στη φιλοσοφία.
Τα φιλοσοφικά κείμενα του Καρτέσιου έθεσαν με ξεκάθαρο τρόπο ερωτήματα όπως: τι είναι ο άνθρωπος τελικά σαν ον; Ένα σώμα ή ένας νους (ή ένα πνεύμα); Οι πληροφορίες των αισθήσεών μας τελικά είναι αληθινές ή ψεύτικες; Μήπως υπάρχει εκεί έξω κάποιος που μας δίνει ψεύτικες πληροφορίες; Τα ερωτήματα που θέτει, και μερικές από τις απαντήσεις που προσφέρει, αποτελούν τροφή για σκέψη και αφορμή για αντιπαράθεση ακόμα και σήμερα.
(Παρεμπιπτόντως, αυτό το τελευταίο ερώτημα σας θυμίζει κάτι; Μήπως μια τριλογία ταινιών με έναν γνωστό ηθοποιό, με πολύ πιστολίδι και ξύλο; Με κάτι πράσινες οθόνες με περίεργα γράμματα… και έναν agent. Όλα από το Καρτέσιο ξεκίνησαν!)
2. Bryan Magee – The Great Philosophers: An Introduction of Western Philosophy
Υπάρχουν πάρα πολλά εισαγωγικά βιβλία φιλοσοφίας και όλα ακολουθούν την ίδια συνταγή. Χωρίζουν την ιστορία της φιλοσοφίας στα σημαντικότερα πρόσωπα, στις διάφορες εποχές και σχολές της ανθρώπινης σκέψης και παρουσιάζουν στα γρήγορα μερικές κεντρικές ιδέες στο πλαίσιο του κάθε κεφαλαίου τους.
Το συγκεκριμένο βιβλίο ακολουθεί εν μέρει αυτή τη συνταγή, αλλά έχει μια μεγάλη διαφορά. Είναι γραμμένο με τη μορφή διαλόγου, κι αυτό γιατί είναι ουσιαστικά τα πρακτικά μιας σειράς συζητήσεων που έκανε ο φιλόσοφος και παρουσιαστής του BBC Bryan Magee με μια σειρά από καταξιωμένους καθηγητές φιλοσοφίας. Κάθε συζήτηση ήταν αφιερωμένη σε έναν ή δυο φιλοσόφους, με τον Magee να θέτει τα ερωτήματα και να καθοδηγεί τη συζήτηση, έτσι ώστε ακόμα και ο πιο άσχετος να καταλάβει ακριβώς ποια είναι η ουσία και το κάθε επιχείρημα.
Είναι από τα αγαπημένα μου βιβλία φιλοσοφίας και θεωρώ από τα καλύτερα βιβλία εισαγωγής στη δυτική φιλοσοφία. Αν θέλετε, μπορείτε να δείτε και μερικές από τις συζητήσεις στο YouTube, αλλά δεν είναι ίδια η εμπειρία με αυτήν του διαβάσματος. Αν θέλετε μια γρήγορη ανασκόπηση των σημαντικότερων φιλοσόφων της ιστορίας, από εδώ πρέπει να ξεκινήσετε.
3. Πλάτωνας – Πολιτεία
Ο πατέρας της φιλοσοφίας έγραφε τα βιβλία του μ’ έναν ιδιαίτερο τρόπο που ακόμα και σήμερα κανείς δεν έχει καταφέρει να μιμηθεί με επιτυχία. Τα κείμενα του μαθητή του Σωκράτη δεν είναι μακροσκελείς διατριβές με βαθυστόχαστες αναλύσεις του θέματος. Ο Πλάτωνας για να μπορέσει να μεταφέρει τη σκέψη του στους αναγνώστες χρησιμοποίησε τη μέθοδο του διαλόγου, βάζοντας σε πρωταγωνιστικό ρόλο το Σωκράτη, ο οποίος μέσα από τις συζητήσεις που άνοιγε με τους συμπολίτες του, έθιγε σειρά από θέματα που ήταν αμιγώς φιλοσοφικά, προσπαθώντας να τους δείξει, ως γνωστόν, τα όρια της άγνοιάς τους.
Η Πολιτεία αφορά το ερώτημα “τι είναι δικαιοσύνη”, με το Σωκράτη να εξηγεί πως για να μάθουν οι άνθρωποι τι είναι δικαιοσύνη θα πρέπει να κάνουν ένα θεωρητικό πείραμα και να φτιάξουν μια σωστή πολιτεία, ξεκινώντας από τους πολίτες που την αποτελούν και το καλύτερο σύστημα οργάνωσής της. Ο Σωκράτης εξηγεί ότι κάποια στιγμή κατά τη διάρκεια αυτού του νοητικού πειράματος θα φτάσουμε σε αυτό που ονομάζουμε δικαιοσύνη.
Το αν το πέτυχε ή όχι είναι στην κρίση του αναγνώστη. Το σίγουρο πάντως είναι ότι το βιβλίο αυτό παραμένει διαχρονικό και αποδεικνύει ότι οι άνθρωποι ακόμα και σήμερα προσπαθούμε να απαντήσουμε στα ίδια ερωτήματα που προσπάθησαν και οι πρόγονοί μας χιλιάδες χρόνια πριν. Αυτό και μόνο, προσωπικά, μου προκαλεί μια μεγάλη αίσθηση ταπεινοφροσύνης.
4. Daniel Dennett – Consciousness Explained
Τι είναι, τελικά, αυτό που αποκαλούμε συνείδηση; Ο καθηγητής Daniel Dennett αντί να δώσει μια απάντηση που να ικανοποιεί τους πάντες, παίρνει ένα μεγάλο σφυρί, και με όλη του τη δύναμη το φέρνει κατευθείαν πάνω στο ερώτημα, απαντώντας: “Τίποτα! Είναι ένα κόλπο του εγκεφάλου μας.”.
Το βιβλίο αυτό γέννησε τη σχολή του “illusionism” που υποστηρίζει ότι η λειτουργία του εγκεφάλου είναι η δημιουργία της συνείδησης (consciousness) και, όπως εξηγεί ο Dennett στο βιβλίο του χρησιμοποιώντας στοιχεία από πειράματα και τις τελευταίες (μέχρι τότε) ανακαλύψεις στο τομέα της νευροεπιστήμης, συνείδηση ουσιαστικά δεν υπάρχει.
Ξέρω, ακούγεται κάπως “κούφιο”, αλλά πιστέψτε με, είναι πάρα πολύ ενδιαφέρον. Παρότι δεν είναι όσο εύκολο όσο τα άλλα κείμενα σε αυτή τη λίστα, δεν απαιτεί κάποια βαθιά γνώση της φιλοσοφίας και είναι ένα υπέροχο δείγμα του τι κάνει η μοντέρνα φιλοσοφία. Καιρός είναι να πεθάνει το στερεότυπο του φιλοσόφου που καπνίζει στο μπιστρό και απορεί “τι είναι το κόκκινο”, γράφοντας μονόπρακτα θεατρικά έργα.
5. Bodhidharma – The Zen Teachings of Bodhidharma
Ένα βιβλίο που ίσως ενοχλήσει κάποιους, καθώς είναι πιο κοντά στον πνευματισμό παρά στη φιλοσοφία, ωστόσο αποτελεί δείγμα βαθιάς φιλοσοφικής ανησυχίας. Σε προηγούμενο άρθρο είχα μιλήσει για το πώς η γέννηση νέων ερωτημάτων μπορεί να είναι ωφέλιμη, κι ας μη μας δίνουν μια ξεκάθαρη απάντηση στο αρχικό πρόβλημα. Αυτό το βιβλίο είναι γεμάτο από ερωτήματα και ρήσεις οι οποίες, παρότι μυστικιστικές σε αρκετά σημεία, προσφέρουν μια γαλήνη στον αναγνώστη.
Σύμφωνα με το θρύλο, ο Bodhidharma είναι ο πνευματικός πατέρας του Ζεν Βουδισμού, όντας εικονοκλάστης ενάντια στο δόγμα του Βουδισμού που ακολουθούσε τις ιερές γραφές. Σύμφωνα με τον ίδιο: “ο Βούδας δεν είχε τις ιερές γραφές για να φτάσει τη Φώτιση, γιατί να κάνουμε εμείς κάτι το διαφορετικό;”. Μέσα από τα μαθήματά του, ο Bodhidharma προσπάθησε να οδηγήσει τους μαθητές του προς τη φώτιση, δείχνοντάς τους ότι κάποια πράγματα είτε γίνονται αντιληπτά με λάθος τρόπο, είτε βρίσκονται πέρα από μας. Το προτείνω σε όσους ενδιαφέρονται να μάθουν περισσότερα για την Ανατολική φιλοσοφία.
Τελειώνοντας, να θυμίσω τα λόγια του σπουδαίου Ludwig Wittgenstein: “Η φιλοσοφία είναι πράξη και όχι ένας τομέας της γνώσης (όπως είναι για παράδειγμα η μηχανική). Για να εντρυφήσει κάποιος στη φιλοσοφία δεν είναι απαραίτητο να μελετήσει εις βάθος κάθε φιλοσοφικό δοκίμιο ή διατριβή. Κανείς δεν έχει αυτή την πολυτέλεια, ούτε την υπομονή”. Μπορώ όμως να σας πω με σιγουριά ότι τα φιλοσοφικά ζητήματα έχουν απασχολήσει λογοτέχνες, καλλιτέχνες και δημιουργούς από κάθε άκρη το κόσμου. Αυτό επιτρέπει σε κάποιον που έχει τη δίψα για φιλοσοφική αναζήτηση να έρθει σε επαφή με το εκάστοτε ζήτημα, για παράδειγμα έναν ηθικό ενδοιασμό, χωρίς να έχει διαβάσει (για παράδειγμα) τα Ηθικά Νικομάχεια του Αριστοτέλη, αλλά ένα έργο κλασικής λογοτεχνίας. Το μόνο σίγουρο είναι ότι με τα βιβλία της φιλοσοφίας κόβουμε λίγο δρόμο στην αναζήτηση.
Καλή ανάγνωση σε όλους.
Honorable mentions:
- Action Philosophers – Ryan Dunlavey & Fred Van Lente
- A little history of Philosophy – Nigel Warburton
- The Cambridge Dictionary of Philosophy – (ed) Robert Audi
