Είναι συνθήκη των ημερών πριν από την αλλαγή του χρόνου ή αμέσως μετά να συντάσσονται κατάλογοι κάθε είδους: για τις πιο ωραίες μουσικές, τις πιο ωραίες ταινίες, φωτογραφίες, αλλά και για τις νίκες, τις ήττες, τις απώλειες του κόσμου μας. Λίστες επίσης, μικρότερες ή μεγαλύτερες, με τους ανθρώπους που άσκησαν σημαντική επιρροή, είτε με την προσωπική τους ιστορία είτε με την πολιτική και κοινωνική τους δράση, τοπικά ή παγκόσμια.
Ψάχνοντας, θα βρούμε δεκάδες ή και εκατοντάδες παρόμοιες λίστες. Και κάθε φορά μπαίνουμε σε πειρασμό να τις διατρέξουμε, εκφράζοντας την ανάγκη μας να «συνοψίσουμε», να «κάνουμε τον λογαριασμό»: τι μας έδωσε η χρονιά που πέρασε; Τι νέο, ρηξικέλευθο, πρωτοποριακό ήρθε να προστεθεί στο γαϊτανάκι του πολιτισμού μας; Έγινε λίγο δικαιότερος, έστω σε επιμέρους και δευτερεύοντα, ο κόσμος μας; Τι χάσαμε αλλά και τι καταφέραμε να διασώσουμε;
Όμως, ποιος κρίνει τι είναι σημαντικό και τι όχι, ή μάλλον τι είναι περισσότερο σημαντικό ώστε να προκριθεί ως τέτοιο σε μια πεπερασμένη λίστα; Αλήθεια, πόσοι άνθρωποι που άσκησαν θετική επιρροή δεν γίνονται ποτέ γνωστοί; Άραγε, τα βραβεία μπορεί να αποτελέσουν έναν ασφαλή «οδηγό πιστοποίησης»; Φτάνει η δράση ενός ανθρώπου να αλλάξει νοοτροπίες και πρακτικές ριζωμένες από αιώνες; Ποιοι είναι εκείνοι που προσέτρεξαν, που βοήθησαν, που έχτισαν, που στήριξαν τα πρώτα των πρώτων σπουδαίων συμβάντων της κάθε χρονιάς; Πόσοι είναι οι αόρατοι πίσω από τις «χρυσές» λίστες των αδιαμφισβήτητων επιτευγμάτων τους;
Ερωτήματα που τέθηκαν ξανά και ξανά στην προσπάθεια να συντάξουμε κι εμείς μια μικρή λίστα 10 μόλις γυναικών. Ερωτήματα αναπάντητα ίσως, μα και χρήσιμα, γιατί στο τέλος βοήθησαν ώστε να υφάνουμε, μέσα από δέκα ατομικές ιστορίες μια κοινή, με την κεντρική ιδέα: 10 γυναίκες που… άλλαξαν το 2023.
Ας ευχηθούμε το 2024 να γίνει καθεμία από εμάς κινητήριος δύναμη αλλαγής. Προσωπικής αλλά και συλλογικής.
Η Συγγραφέας Barbara Kingsolver
Το 2023 η Barbara Kingsolver μοιράστηκε το βραβείο Πούλιτζερ για το βιβλίο της «Demon Copperhead», μια «επανάληψη» του «David Copperfield», που αυτή τη φορά διαδραματίζεται στη σύγχρονη Απαλαχία. Είναι η ιστορία ενός αγοριού που γεννιέται από μια έφηβη ανύπαντρη μητέρα σε ένα τροχόσπιτο. Χωρίς κανένα περιουσιακό στοιχείο, για να επιβιώσει επιστρατεύει το καυστικό του πνεύμα και ένα άγριο ταλέντο για επιβίωση όντας μέλος μιας καταδικασμένης γενιάς παιδιών.
Ακτιβίστρια ήδη από τα φοιτητικά της χρόνια, έγραψε βιβλία, έγινε μέλος συγκροτήματος (μαζί με τους συγγραφείς Amy Tan, Matt Groening, Dave Barry και Stephen King), πέρασε ένα χρόνο μαζί με την οικογένειά της καταβάλλοντας προσπάθεια να διατρέφονται μόνο με τρόφιμα που παράγονταν τοπικά (μεγάλο μέρος αυτών στο κτήμα τους) και καθιέρωσε το Βραβείο Μυθιστορήματος Bellwether για συγγραφείς των οποίων το έργο πραγματεύεται ζητήματα κοινωνικής δικαιοσύνης.
Η Kingsolver δεν γράφει μόνο ωραία βιβλία, μας υπενθυμίζει εδώ και πολύ καιρό να ανοίξουμε τα μάτια μας στην κρίση του πλανήτη και στη φτώχεια.
Η Βιοχημικός Katalin Karikó
Η άγνωστη και περιθωριοποιημένη κάποτε ερευνήτρια Katalin Karikó θεωρείται σήμερα πρωτοπόρος. Και ανταμείφθηκε γι’ αυτό, μαζί με τον Drew Weissman, με το Νόμπελ Ιατρικής 2023.
Οι εργασίες τους στον τομέα των εμβολίων του αγγελιαφόρου RNA αποδείχθηκαν αποφασιστικής σημασίας στην αντιμετώπιση της Covid-19. Στην τεχνολογία του mRNA βασίστηκε η δημιουργία ενός εμβολίου που προκάλεσε βαθιά πλανητική ανακούφιση σε μια περίοδο που ο ιός της πανδημίας έμοιαζε ανίκητος.
Τη δεκαετία του 1990 ξόδευε χρόνο και ενέργεια αναζητώντας χρηματοδότηση για τις έρευνές της σχετικά με τον αγγελιαφόρο RNA, με τη βαθιά πεποίθηση ότι είναι ικανός να προσφέρει στα κύτταρα ένα «εγχειρίδιο χρήσης» με το οποίο θα μπορούσαν α κατασκευάσουν θεραπευτικές πρωτεΐνες.
Αντί αυτού, το Πανεπιστήμιο της Πενσιλβάνια, έπειτα από διαδοχικές απορρίψεις των αιτημάτων της για υποτροφίες για έρευνα, έβαλε και τέλος στην πορεία της.
Η Karikó έχει καταλάβει πλέον σημαντική θέση στο γερμανικό εργαστήριο της BioNTech, το οποίο, σε συνεργασία με την Pfizer, ανέπτυξε το πρώτο εμβόλιο που διατέθηκε στον δυτικό κόσμο. Ωστόσο, διατηρεί μια πικρία στην ανάμνηση των στιγμών όπου αισθανόταν παραγνωρισμένη: γυναίκα, γεννημένη στο εξωτερικό, σε έναν χώρο όπου κυριαρχούν οι άντρες και όπου, μετά το τέλος των επιστημονικών διασκέψεων, τη ρωτούσαν: «Πού είναι ο προϊστάμενός σας;».
Η Ηθοποιός Fran Drescher
«Ξυπνήστε. Απαιτούμε σεβασμό! Δεν μπορείτε να υπάρξετε χωρίς εμάς!» έλεγε η Fran Drescher απευθυνόμενη στα στούντιο του Χόλιγουντ κατά τη διάρκεια της απεργίας που κήρυξε το Sag-Aftra, το σωματείο που εκπροσωπεί περίπου 160.000 ηθοποιούς.
Όταν εκλέχθηκε πρόεδρος του Sag-Aftra τον Ιούνιο του 2021 αμφισβητήθηκε από πολλούς, όμως αποδείχτηκε πως οι επικριτές της έκαναν λάθος, καθώς κατάφερε να πείσει τα μέλη του συνδικάτου να ψηφίσουν σε ποσοστό 98% υπέρ της απεργίας.
Η Drescher έγινε γνωστή με έναν ρόλο κόντρα στη μαχητική περσόνα που είδαμε στην πρώτη γραμμή της απεργίας το 2023. Η τηλεοπτική σειρά «Νταντά» (The Nanny) που δημιούργησε, παρήγαγε, έγραψε και πρωταγωνίστησε, την έκανε γνωστή σε όλους ως Φραν Φάιν, την μπέιμπι σίτερ των τριών παιδιών ενός πλούσιου χήρου. Η σειρά, με διεθνή επιτυχία, διήρκεσε έξι σεζόν (1993-1999) και της απέφερε περίπου 30 εκατομμύρια δολάρια.
Στην ομιλία της, που έγινε viral, χαρακτήρισε εταιρείες όπως το Netflix, η Disney και η Paramount «αηδιαστικές» και ανέφερε: «Αυτό που συμβαίνει σε εμάς συμβαίνει σε όλους τους τομείς της εργασίας όταν οι εργοδότες κάνουν τη Wall Street και την απληστία προτεραιότητά τους και ξεχνούν τους βασικούς συντελεστές που κάνουν τη μηχανή να λειτουργεί».
Η επιτυχημένη καλλιτέχνις, η γυναίκα που υπέστη βιασμό, όπως έχει αποκαλύψει, η επιζήσασα από τον καρκίνο, η πάντα πολιτικά ενεργή, η Fran ως πρόεδρος του σωματείου που πίστεψε βαθιά ότι καμία μάχη δεν πάει χαμένη, έλαμψε αυτή τη φορά μακριά από την οθόνη. Με την ίδια εμβέλεια.
Η Μηχανολόγος Μηχανικός και Ερευνήτρια Mira Murati
H διάδοχος του CEO Sam Altman, έπειτα από τη θυελλώδη αποπομπή του –των λίγων τελικά ημερών– από την OpenAI, την εταιρεία που, εν μία νυκτί θα μπορούσε κάποιος να ισχυριστεί, δημιούργησε μια νέα πραγματικότητα στον κόσμο της τεχνολογίας με την εφαρμογή ChatGPT.
Ως επικεφαλής τεχνολογίας (chief technology officer) της OpenAI, η Mira Murati είχε υπό την επίβλεψή της την ομάδα που ανέπτυξε την εφαρμογή, καθώς και το Dall-E.
Γεννήθηκε στην Αλβανία και σπούδασε μηχανολόγος μηχανικός στο Κολλέγιο Ντάρτμουθ. Πριν από την OpenAI, μεταξύ άλλων, είχε εργαστεί στην εταιρεία αεροναυπηγικής Zodiac Aerospace και στην Tesla.
Στην ερώτηση για το ποιοι είναι οι σταθμοί που την οδήγησαν εκεί όπου βρίσκεται σήμερα, απάντησε: «Το ότι μεγάλωσα στην Αλβανία. Επίσης, ότι ξεκίνησα από την αεροδιαστημική, αλλά και η θητεία μου στην Tesla ήταν μια πολύ καθοριστική στιγμή – με όλη την εμπειρία του σχεδιασμού και της ανάπτυξης ενός ολόκληρου οχήματος. Και σίγουρα όταν ήρθα στην OpenAI. Από 40 ή 50 άτομα που ήμασταν όταν ήρθα τώρα είμαστε μια εταιρεία ολοκληρωμένων προϊόντων με εκατομμύρια χρήστες και πολλούς τεχνολόγους. [Η OpenAI έχει τώρα περίπου 500 υπαλλήλους.]
Αναγνωρίζει ότι στην τεχνολογία που αναπτύσσει με τους συνεργάτες της υπάρχει η υπαρξιακή απειλή ότι μπορεί να οδηγήσει στο τέλος του πολιτισμού. Αποτελεί ίσως μικρή πιθανότητα που, όπως λέει, θα πρέπει, όμως, να μας κάνει να το σκεφτούμε πολύ, να διασφαλίσουμε ότι θα ενεργεί πάντα σύμφωνα με τις αξίες μας.
Η Τραγουδίστρια και Τραγουδοποιός Taylor Swift
«”Είναι εξαιρετικά ταλαντούχα. Τρομερή στιχουργός! Κάνει πολλή και σπουδαία δουλειά!” είχε πει ο Bruce Springsteen. “Θα συνεργαζόμουν οπωσδήποτε μαζί της! Θα ήθελα να μπω στη μουσική των νέων”, δήλωσε πρόσφατα ο Carlos Santana. “Απ’ όσες συναυλίες γίνονται παγκοσμίως τελευταία, μόνο σε δική της θα ήθελα να πάω”, είχε παραδεχτεί σε συνέντευξή του στην αθηΝΕΑ ο Mike Scott των Waterboys. Μα για ποια μιλάνε;
Για την Taylor Swift! Την 33χρονη Αμερικανίδα σούπερ σταρ, που τον τελευταίο καιρό όχι μόνο σαρώνει τα βραβεία, αλλά με την περιοδεία της “Eras” σπάει ένα ένα τα ρεκόρ της μουσικής βιομηχανίας αποτελώντας κι ένα εντυπωσιακό “οικονομικό” φαινόμενο, έγραφε στο άρθρο της η Μαρία Σπανουδάκη στην αθηΝΕΑ πριν από λίγους μήνες.
Η Taylor Swift ανακηρύχθηκε Πρόσωπο της Χρονιάς για το 2023 από το TIME —καθιστώντας την την πρώτη γυναίκα που εμφανίστηκε δύο φορές σε εξώφυλλο για το πρόσωπο της χρονιάς.
«Αν είστε δύσπιστοι, σκεφτείτε το», αναφέρει το TIME. «Πόσες συζητήσεις κάνατε για την Taylor Swift φέτος; Πόσες φορές είδατε μια φωτογραφία της ενώ κάνατε scrolling στο τηλέφωνό σας; Ήσασταν ένας από εκείνους που έκαναν “προσκύνημα” σε μια πόλη όπου έπαιζε; Αγοράσατε εισιτήριο για την ταινία της συναυλίας της; Πατήσατε δύο φορές μια ανάρτηση στο Instagram, ή γελάσατε με ένα tweet, ή κάνατε κλικ σε έναν τίτλο για αυτήν; Βρεθήκατε να ακούτε το “Cruel Summer” ενώ περιμένατε στην ουρά στο παντοπωλείο»;
Η Οικονομολόγος Claudia Goldin
«Η φαρέτρα της οικονομολόγου Claudia Goldin, που κέρδισε το Νόμπελ Οικονομίας 2023, διαθέτει πολλά βέλη κατά της ανισότητας των φύλων και επομένως υπέρ της δικαιοσύνης.
Είναι η τρίτη (μόλις) γυναίκα που κερδίζει το βραβείο της Βασιλικής Σουηδικής Ακαδημίας Επιστημών από το 1969, όταν θεσμοθετήθηκε για πρώτη φορά η διάκριση στη συγκεκριμένη κατηγορία. Είναι η πρώτη γυναίκα επικεφαλής του Τμήματος Οικονομίας του Χάρβαρντ και η πρώτη που κατάφερε να κάνει μια τόσο ενδελεχή μελέτη για τη μισθολογική ανισότητα μεταξύ ανδρών και γυναικών», έγραφε πριν από λίγους μήνες η Κυβέλη Χατζηζήση στο άρθρο της για την Claudia Goldin στην αθηΝΕΑ.
Ήταν το κεντρικό πρόσωπο στην επιτυχία της Ισπανίας που κατέκτησε το Παγκόσμιο Κύπελλο Γυναικών της FIFA 2023, κερδίζοντας την ασημένια μπάλα.
Η Ακτιβίστρια Narges Mohammadi
Είναι η δεύτερη Ιρανή γυναίκα, μετά τη δικηγόρο και συγγραφέα Shirin Ebadi, που κερδίζει το βραβείο Νόμπελ. Το βραβείο απονεμήθηκε στη φυλακισμένη ακτιβίστρια Narges Mohammadi «για τον αγώνα της ενάντια στην καταπίεση των γυναικών στο Ιράν και τον αγώνα της για την προώθηση των ανθρωπίνων δικαιωμάτων και της ελευθερίας για όλους».
Ένας αγώνας που της έχει στοιχίσει πολύ ακριβά: έχει συλληφθεί 13 φορές και έχει καταδικαστεί συνολικά σε 31 χρόνια φυλάκιση και 154 μαστιγώματα.
Η Narges Mohammadi, αντιπρόεδρος του Κέντρου Υπερασπιστών των Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων (DHRC), τον Μάιο του 2016, καταδικάστηκε στην Τεχεράνη σε 16 χρόνια φυλάκιση για την ίδρυση και τη διεύθυνση «ενός κινήματος για τα ανθρώπινα δικαιώματα που κάνει εκστρατεία για την κατάργηση της θανατικής ποινής».
Όταν τον Οκτώβριο του 2023 της απονεμήθηκε το Νόμπελ Ειρήνης το Υπουργείο Εξωτερικών του Ιράν καταδίκασε την απόφαση και το καθεστώς την έκλεισε στη διαβόητη φυλακή Evin της Τεχεράνης.
Αλλά ακόμα και από την αιχμαλωσία, η Narges Mohammadi βρισκόταν στην πρώτη γραμμή των μεγάλων διαμαρτυριών ενάντια στο ιρανικό καθεστώς το φθινόπωρο του 2022, που είχαν ξεκινήσει μετά τη σύλληψη, την κακομεταχείριση και τον θάνατο της νεαρής Mahsa Jina Amini από την Αστυνομία Ηθών επειδή δεν κάλυπτε επαρκώς τα μαλλιά της με το χιτζάπ. Στις διαδηλώσεις σκοτώθηκαν πάνω από 500 άτομα, ενώ χιλιάδες τραυματίστηκαν και τουλάχιστον 20.000 συνελήφθησαν.
«Η Ισλαμική Δημοκρατία επιβάλλει το υποχρεωτικό χιτζάμπ στην κοινωνία όχι από ενδιαφέρον για τις θρησκευτικές υποχρεώσεις, ούτε για χάρη των κοινωνικών εθίμων και παραδόσεων, ούτε, όπως ισχυρίζεται, για να διατηρήσει την αξιοπρέπεια και το κύρος των γυναικών – αντίθετα, τους επιβάλλει ανοιχτά το υποχρεωτικό χιτζάμπ με σκοπό την καταπίεση και τον έλεγχο των γυναικών και την επέκταση αυτού του ελέγχου σε ολόκληρη την κοινωνία», έγραφε από τη φυλακή με αφορμή την απονομή του βραβείου.
Η Chen Chien-Jou – Εκείνη που Μίλησε
Το πρώτο περιστατικό, η πρώτη μαρτυρία, είναι πραγματικά το κλειδί για να δημιουργηθεί ένα μεγάλο κίνημα. Και η Chen Chien-Jou στην Ταϊβάν, με τη γενναιότητά της να καταγγείλει τη σεξουαλική παρενόχληση που δέχτηκε στη δουλειά της, ήταν αυτό ακριβώς: η «πρώτη» σε μια χώρα που το φαινόμενο της σεξουαλικής παρενόχλησης είναι πολύ συχνό, αλλά που οι γυναίκες διδάσκονται να «υπομένουν».
«Συχνά μας λένε ότι αντιδρούμε υπερβολικά. Συχνά διδασκόμαστε να κατηγορούμε τον εαυτό μας όταν συμβαίνει κάτι τέτοιο», λέει η ίδια χαρακτηριστικά.
Η Chen, πρώην υπάλληλος του Δημοκρατικού Προοδευτικού Κόμματος, μίλησε για τη σεξουαλική παρενόχληση που δέχτηκε στη δουλειά της από έναν κινηματογραφιστή που είχε προσλάβει το κόμμα της.
«Ας μην το αφήσουμε έτσι απλά να περάσει, εντάξει; Δεν μπορούμε να αφήσουμε τα πράγματα να “περάσουν” τόσο εύκολα. Διαφορετικά, θα μαραζώσουμε σιγά σιγά και θα πεθάνουμε». Αυτό λέει ένα ανώτερο μέλος πολιτικού κόμματος σε μια νεότερη υπάλληλο που έχει δεχτεί σεξουαλική παρενόχληση από έναν συνάδελφό της στο «Wave Makers», ένα πολιτικό δράμα στο Netflix. Αυτές οι λέξεις ήταν η εναρκτήρια γραμμή της ανάρτησης της Chen Chien-Jou στο Facebook, που πυροδότησε το κίνημα #MeToo της Ταϊβάν.
Πριν από την ανάρτησή της, κανείς δεν είχε κάνει καταγγελίες για σεξουαλική παρενόχληση. Ήταν κάτι που δεν συζητιόταν καν.
Οι Κολυμβήτριες Sara και Yusra Mardini
Το 2015, οι αδελφές κολυμβήτριες Yusra και Sara Mardini εγκατέλειψαν την εμπόλεμη Συρία. Κατά την επικίνδυνη θαλάσσια διέλευση από την Τουρκία στην Ελλάδα, η μηχανή της λέμβου τους χάλασε. Οι αδερφές πήδηξαν στα άγρια νερά του Αιγαίου, δέθηκαν με τη λέμβο με σχοινιά και, κολυμπώντας ασταμάτητα για 3,5 ώρες, κατάφεραν να οδηγήσουν το σκάφος στις ακτές της Λέσβου, σώζοντας όλους τους επιβαίνοντες.
Αφού ζήτησε άσυλο στη Γερμανία, η Yusra άρχισε ξανά να κολυμπάει και επιλέχθηκε για την πρώτη Ολυμπιακή Ομάδα Προσφύγων. Πλέον είναι Πρέσβειρα Καλής Θέλησης της Ύπατης Αρμοστείας του ΟΗΕ για τους Πρόσφυγες και μοιράζεται την ιστορία της με κοινό σε όλο τον κόσμο, αναδεικνύοντας την αποφασιστικότητα των προσφύγων να πραγματοποιήσουν τα όνειρά τους παρά το τραύμα, τις κακουχίες και την απώλεια.
Η μεγάλη αδελφή, η Sara,που αποφάσισε να ασχοληθεί με την ανθρωπιστική βοήθεια και να συνδράμει στη διάσωση προσφύγων και μεταναστών στο νησί της Λέσβου, είναι μία από τους 24 κατηγορούμενους που κλήθηκαν να λογοδοτήσουν σε δικαστήριο του νησιού αντιμέτωποι με κατηγορίες που αφορούν σοβαρά αδικήματα, όπως κατασκοπεία, διακίνηση μεταναστών, απάτη και ξέπλυμα μαύρου χρήματος. Οι αντιδράσεις από δεκάδες κορυφαίους διεθνείς οργανισμούς υπεράσπισης ανθρωπίνων δικαιωμάτων συνεχίζουν να είναι έντονες ενόσω η υπόθεση δεν έχει τελεσιδικήσει (αν έχουν αποσυρθεί κατηγορίες, όπως αυτή της κατασκοπείας).
Η ταινία «The Swimmers», που κυκλοφόρησε το 2022 και περιγράφει την προσφυγική οδύσσεια των δυο κοριτσιών, έκανε ορατή σε ένα μαζικό κοινό την πραγματικότητα του τι σημαίνει να είσαι εκτοπισμένος. Μια ιστορία που συνεχίζεται, καθώς τόσο η Yusra όσο και η Sara υποστηρίζουν σθεναρά το δικαίωμα όλων να αναζητούν ασφάλεια. Οποιοσδήποτε. Οπουδήποτε. Οποτεδήποτε.
Διαβάστε επίσης στην αθηΝΕΑ και στο μηνιαίο newsletter No Man’s Land – στο οποίο μπορείτε να κάνετε την εγγραφή σας εδώ.
Χαρά Κότσαλη: Χορεύοντας με τις Αντιθέσεις
Η Κακούργα Πεθερά Πρωταγωνιστεί, o Κακούργος Πεθερός Απουσιάζει
