«Μπορεί το θέατρο να αφουγκραστεί το SOS που εκπέμπει η εποχή μας, σε έναν κόσμο με πτωχοποιημένους πολίτες, έγκλειστους στα κελιά της εικονικής πραγματικότητας, περιχαρακωμένους στην ασφυκτική ιδιώτευσή τους; Σε έναν κόσμο με ρομποτοποιημένες υπάρξεις μέσα σε ένα ολοκληρωτικό σύστημα ελέγχου και καταστολής σε όλο το φάσμα της ζωής;»
Έτσι άρχιζε το φετινό μήνυμα της Παγκόσμιας Ημέρας Θεάτρου, που φέτος έγραψε ο σκηνοθέτης και δάσκαλος Θεόδωρος Τερζόπουλος, ο δεύτερος που είχε αυτή την τιμή μετά τον Ιάκωβο Καμπανέλλη.
Η «Ορέστειά» του, που συνεχίζει την καλοκαιρινή περιοδεία της, με τελευταίες παραστάσεις στις 22 και 23 Αυγούστου στην Επίδαυρο, είναι ένα έργο «που διευρύνει τα όρια της τέχνης», για «να αφηγηθεί, εντέλει, την ιστορία της ίδιας της ανθρωπότητας», που εξακολουθεί να θέτει τα μεγάλα ερωτήματα της ύπαρξής μας.
Η «Ορέστεια» είναι επίσης ένα έργο με μεγάλη ιστορία κα η αφορμή, κάποτε, για μια μεγάλη κοινωνική αναταραχή. Γιατί, καταπώς φαίνεται, σε κάθε εποχή, τα κλασικά κείμενα «αφουγκράζονται» και «απαντούν» με διαφορετικό τρόπο στα SOS που εκπέμπει ο ανθρώπινος βίος.
Η νεότερη ιστορία του έργου στην Ελλάδα, όπως διαβάζουμε στην εξαιρετική έκδοση της Κάπα Εκδοτικής Αισχύλου Ορέστεια, ξεκινά τον Νοέμβριο του 1903 στο τότε Βασιλικό Θέατρο, όπου η μοναδική σωζόμενη τριλογία αρχαίου ελληνικού δράματος παρουσιάστηκε για πρώτη φορά, «κατά μετάφρασιν», όπως αναγράφεται στο πρόγραμμα της παράστασης, του Γεωργίου Σωτηριάδη σε «μεικτή» γλώσσα.
Η μετάφραση του Σωτηριάδη ακολουθούσε, όπως φαίνεται, μια γερμανική διασκευή, εκείνη του Paul Schlenther, που είχε παρουσιαστεί στη Βιέννη το 1900. Την παράσταση «προλόγιζε» ποίημα του δημοτικιστή Κωστή Παλαμά, το οποίο απήγγειλε η 16χρονη τότε Μαρίκα Κοτοπούλη.
Αυτή η «μεικτή» γλώσσα θα γινόταν αιτία για την αναζωπύρωση μιας μεγάλης διαμάχης, που αποτέλεσε σταθμό, όπως αποδείχθηκε, τόσο για την πρόσληψη του αρχαίου δράματος όσο και για την ιστορία του δημοτικισμού. Μια διαμάχη που στοίχισε σε ανθρώπινες ζωές, με διακύβευμα τη γλώσσα.
Τα Ορεστειακά
Λίγες μέρες μετά την πρεμιέρα της παράστασης (1 ή 3 Νοεμβρίου 1903), ξέσπασαν τα «Ορεστειακά», όπως έμειναν γνωστά στην ιστορία, με τους φοιτητές να κατακλύζουν τους δρόμους της Αθήνας υποκινούμενοι από τους καθαρολόγους, τους γλωσσαμύντορες όπως λέγονταν τότε οι οπαδοί της αττικίζουσας γλώσσας, με προεξάρχοντα τον καθηγητή Γλωσσολογίας του Πανεπιστημίου Αθηνών Γεώργιο Μιστριώτη.
Το βράδυ της 8ης Νοεμβρίου διατάχθηκε ο στρατός να επιβάλει την τάξη και, κατά τις συμπλοκές που ακολούθησαν, κάποιοι από τους στρατιώτες πυροβόλησαν εναντίον του πλήθους, με συνέπεια να πέσουν νεκροί δύο πολίτες και να τραυματιστούν επτά.
Ο δε Κωστής Παλαμάς, γενικός γραμματέας του Πανεπιστημίου Αθηνών, θα τιμωρούνταν και πάλι «διά μηνιαίας προσωρινής απολύσεως», διότι «εξήνεγκε τας κοινωνικάς αυτού περί γλώσσης πεποιθήσεως δημοσιογραφικώς…».
Τα Ευαγγελικά
Όμως, δεν θα ήταν ολοκληρωμένη η εικόνα της εποχής εκείνης, αν δεν αναφέρουμε, και τα «Ευαγγελικά», δύο χρόνια πριν, το 1901. Ήταν η απαρχή της διαμάχης, της σφοδρής σύγκρουσης των δύο στρατοπέδων, με αφορμή αυτή τη φορά τη μετάφραση του Ευαγγελίου στη δημοτική.
Η μετάφραση σε ακραία δημοτική του Αλέξανδρου Πάλλη το 1898, που είχε γίνει με πρωτοβουλία της βασίλισσας Όλγας πυροδότησε επεισόδια που οδήγησαν στην παραίτηση του πρωθυπουργού Γεωργίου Θεοτόκη και του μητροπολίτη Αθηνών Προκοπίου.
Η διαμάχη μεταξύ γλωσσαμύντορων και δημοτικιστών είχε επεκταθεί και ανάμεσα στις εφημερίδες –η Ακρόπολις είχε δημοσιεύσει τη μετάφραση του Πάλλη, ενώ οι Σκριπ, Καιροί και Εμπρός, την κατέκριναν–, υποδαυλίζοντας τα πάθη.
Έγραφαν στην εφημερίδα Καιροί: «Δύο αθάνατα αριστουργήματα της ελληνικής φιλολογίας [εκτός από την “Ορέστεια” και η “Αντιγόνη” του Χρηστομάνου] διεσύρθηκαν επί Σκηνής και παρεμορφώθησαν μέχρι σημείου τοιούτου, ώστε πολλάκις προεκάλεσαν γέλωτας σπασμωδικούς […] Η τόλμη αύτη των μεταφραστών διέσπειρε την αγανάκτησιν […]».
Τα επεισόδια των «Ευαγγελικών» είχαν ως αποτέλεσμα αιματηρά γεγονότα με έντεκα νεκρούς και πολλούς τραυματίες.
Αυτό που θα Έκανε Κάθε Ευσυνείδητος Άνθρωπος
O ίδιος ο Σωτηριάδης υπερασπίστηκε τη μετάφρασή του, με κείμενό του στην εφημερίδα Καιροί:
«Έδωκα εις την μετάφρασή μου το καλούπι της γλώσσας που μου αρέσει, που νόμιζα πως είναι το καλύτερο. Αυτό έκαμα. Αυτό πρέπει να κάμη κάθε ευσυνείδητος άνθρωπος. Από τας πολλάς δοκιμάς θα βγη ένα καλύτερο, μια καθαρά γλώσσα. Δεν μπορούμε αμέσως να φθάσουμε στο τέλειο. Θα παιδευθούμε πολύ έως ότου εύρουμε τη γλώσσα που αρμόζει. […] Τι τα θέλετε; Η αρχαία γλώσσα είναι νεκρή…».
Ο Αέναος Διάλογος της Γλώσσας και του Θεάτρου
Σήμερα, η «Ορέστεια» παρουσιάζεται σε μιαν άλλη γλώσσα, «πιο καθαρά», όπως εξελίχθηκε στον αέναο διάλογο με τους καιρούς τους οποίους διένυσε φτάνοντας ως εδώ.
Ο Τερζόπουλος στο μήνυμά του για την Ημέρα Θεάτρου, ρωτά ακόμη:
«Μπορεί ο προβολέας του θεάτρου να φωτίσει το κοινωνικό τραύμα και να πάψει να φωτίζει παραπλανητικά τον εαυτό του;».
Για να απαντήσει πως τα ερωτήματα αυτά «δεν επιδέχονται οριστικές απαντήσεις, επειδή το θέατρο υπάρχει και μακροημερεύει χάρη στα αναπάντητα ερωτήματα.
Ερωτήματα που πυροδότησε ο Διόνυσος, περνώντας απ’ τον γενέθλιο τόπο του, τη θυμέλη του αρχαίου θεάτρου, και συνεχίζοντας σιωπηλός το προσφυγικό ταξίδι του σε τοπία πολέμου, σήμερα, την παγκόσμια ημέρα του θεάτρου».
Ημέρες θεάτρου, ημέρες πολέμου, ημέρες παθών. Τα SOS του ανθρώπινου βίου μπορεί να μένουν αναπάντητα στο θέατρο, δίνουν, όμως, σε εμάς, στους θεατές, έναν τρόπο να στοχαστούμε, να αναρωτηθούμε, να μονιάσουμε με τα δύσκολα και αδιέξοδα, να προχωρήσουμε.
ΥΓ1. Στην Αισχύλου «Ορέστεια» της Κάπα Εκδοτικής δημοσιεύεται το κείμενο της παράστασης του 1903, που πυροδότησε τα «Ορεστειακά», με τη συμβολή του Εργαστηρίου Αρχαίου Δράματος και Θεατρολογικής Έρευνας του Τμήματος Θεατρικών Σπουδών ΕΚΠΑ, το οποίο υποστηρίζει την έκδοση νεοελληνικών μεταφράσεων αρχαίου δράματος που συνδέθηκαν με σημαντικές παραστάσεις στη νεότερη ελληνική θεατρική σκηνή αλλά παρέμειναν μετά τη σκηνική χρήση τους αδημοσίευτες. Τη μεταγραφή-επιμέλεια-εισαγωγή (απ’ όπου αντλήσαμε πολλές πληροφορίες για αυτό το άρθρο) είναι της Άννας Μαυρολέων.
ΥΓ2. Πληροφορίες σχετικά με την παράσταση «Ορέστεια» του Θεόδωρου Τερζόπουλου, σε μετάφραση Ελένης Βαροπούλου, μπορείτε να βρείτε εδώ
Διαβάστε επίσης στην αθηΝΕΑ:
10 Ερωτήσεις Αναζητούν Συγγραφέα | Κυριάκος Χαρίτος
