Η συλλογή ισπανικών κεραμικών με στιλπνότητα από τον 15ο και 16ο αιώνα που φιλοξενείται στον ορατό αποθηκευτικό χώρο του Εθνικού Μουσείου Ιρλανδίας, στο Δουβλίνο, παρουσιάζει μοναδικά δείγματα που κατασκευάστηκαν κατά την ακμή της κεραμικής παραγωγής στην Ανδαλουσία: συγκεκριμένα, στο Βασίλειο των Νασρίδων της Γρανάδας και στο Βασίλειο της Αραγωνίας της Βαλένθια. Το ενδιαφέρον αυτών των κεραμικών έγκειται πρωτίστως στη μέθοδο κατασκευής τους, μοναδική στον χωροχρόνο.
Κατά τη διακοσμητική αυτή μέθοδο εφαρμόζονται μεταλλικά άλατα σε ένα γυαλισμένο και ψημένο κομμάτι κεραμικού, το οποίο στη συνέχεια ψήνεται ξανά σε κλίβανο με αναγωγική ατμόσφαιρα, ώστε να δημιουργηθεί ένα λεπτό, ιριδίζον μεταλλικό στρώμα στην επιφάνεια, που δίνει την εντύπωση γυαλάδας.
Η αφορμή για τη «συνάντησή» μας με αυτά τα κεραμικά ήταν ένα project που είχαμε αναλάβει ως τεταρτοετείς φοιτητές ιστορίας της τέχνης, το οποίο σηματοδότησε, τελικά, την έναρξη ενός συναρπαστικού προγράμματος μελέτης, καταγραφής και αναβίωσης της ιστορίας αυτών των αντικειμένων, που κατά το παρελθόν δεν είχαν ερευνηθεί διεξοδικά.
Χάρη σε αυτό το project, εμβαθύναμε στην έρευνά τους και, καθώς ήταν επιτόπια, σε άμεση επαφή με τα ίδια τα αντικείμενα, μας δόθηκε η ευκαιρία μιας ανεκτίμητης εμπειρίας.
Πίσω όψη κεραμικού με ιστορική ετικέτα
Αποκαλύψεις
Θυμάμαι ακόμα τον θαυμασμό, το δέος, την περιέργεια, αλλά και την επιφυλακτικότητα που νιώσαμε όταν οι επιμελήτριες του μουσείου έβγαζαν ένα-ένα όλα τα κεραμικά μπροστά μας. Το πρώτο πράγμα που μας εντυπωσίασε ήταν το μέγεθός τους. Τα περισσότερα ήταν μεγαλύτερα από ό,τι περιμέναμε, γεγονός που υποδηλώνει ότι χρησιμοποιούνταν κυρίως ως επιτραπέζια σκεύη.
Το δεύτερο στοιχείο που τράβηξε την προσοχή μας ήταν η κατάστασή τους, όπως οι κηλίδες λόγω της φθοράς του γυαλιστερού φινιρίσματος ή των λαθών κατά την όπτηση που έφεραν κάποια από αυτά. Αλλά και το αποτέλεσμα της τεχνικής της στιλπνότητας, αυτής της μεταλλικής γυαλάδας που αντανακλάται όταν κινείται το κεραμικό, ιδιαίτερα εμφανές στο φυσικό φως.
Διαφωτιστική στη συνέχεια ήταν η διάκριση των αντιγράφων από τα πρωτότυπα, καθώς μερικά από αυτά έφεραν ιστορικές ετικέτες ή σημάδια καρφιών, αποκαλύπτοντας πιθανές προηγούμενες χρήσεις ή συνθήκες έκθεσης.
Kαταλήξαμε να μάθουμε πολλά περισσότερα από όσα περιμέναμε. Χρειάστηκε μόλις μία επίσκεψη στον ορατό αποθηκευτικό χώρο του μουσείου και η προσεκτική εξέταση κάθε κεραμικού για να κατανοήσουμε την αξία της άμεσης επαφής με αντικείμενα ή καλλιτεχνήματα.
Πιάτο με ανάγλυφο κέντρο από τα τέλη του 15ου ή το 16ο αιώνα, διακοσμημένο με μεταλλική λάμψη χαλκού σε λευκό φόντο, που φέρει στο κέντρο το Λιοντάρι της Αραγωνίας, Εθνικό Μουσείο Ιρλανδίας
Μας δόθηκε η δυνατότητα να θέσουμε ερωτήματα σχετικά με τη λειτουργία, τον σχεδιασμό και τις τεχνικές παραγωγής των ισπανικών κεραμικών, καθώς και για το ταξίδι τους προς το Εθνικό Μουσείο της Ιρλανδίας (NMI): πώς θα μπορούσαμε να αφηγηθούμε μια πιο εκτενή ιστορία αυτών των κεραμικών; Πόσο σημαντικό είναι για τους φοιτητές ιστορίας της τέχνης να έρχονται σε άμεση επαφή με το υλικό που μελετούν;
Ισλαμικά και Ευρωπαϊκά Σχέδια
Ένα από τα ζητήματα που μας απασχόλησε ιδιαίτερα ήταν τα σχεδιαστικά στοιχεία των κεραμικών. Συγκεκριμένα, εστιάσαμε στη μοναδική διακόσμησή τους που προέκυψε από τον συνδυασμό ισλαμικών και ευρωπαϊκών σχεδίων. Ανακαλύψαμε, μεταξύ άλλων, ότι οι ενεργές εμπορικές σχέσεις μεταξύ των πόλεων Μανίσες, Βαλένθια, Φλωρεντία, αλλά και της Γαλλίας και της Βόρειας Ευρώπης, έφτασαν στο αποκορύφωμά τους τον 15ο αιώνα.
Ενώ τα albarelli χρησιμοποιούνταν συνήθως ως οικιακά δοχεία ή δοχεία αποθήκευσης φαρμάκων, καταλήξαμε στο συμπέρασμα ότι τα συγκεκριμένα χρησίμευαν πιθανότατα για εκθεσιακούς σκοπούς, κυρίως λόγω του μη εφυαλωμένου εσωτερικού τους, κάτι που δεν θα μπορούσαμε να εντοπίσουμε αν δεν τα είχαμε εξετάσει φυσικά. Ένας άλλος παράγοντας που μας οδήγησε σε αυτό το συμπέρασμα ήταν το οικόσημο που βρισκόταν σε περίοπτη θέση στο κέντρο, υποδηλώνοντας επίσης ότι τα αντικείμενα αυτά είχαν κατασκευαστεί για το ευρωπαϊκό κοινό.
Ζεύγος albarelli από τέλη του 15ου αιώνα, διακοσμημένα με μεταλλική λάμψη χαλκού και μπλε χρώμα σε λευκό φόντο, με οικόσημα σε κυκλικά μενταγιόν και συμβατικά φυλλώματα, 30×11 εκ., Εθνικό Μουσείο Ιρλανδίας
Μια άλλη συναρπαστική ανακάλυψη ήταν οι αναπαραγωγές/αντίγραφα, που χρονολογούνται από τον 19ο αιώνα και διακρίνονται από την αφύσικη γυαλάδα και την ομοιόμορφη λάμψη τους, συνήθως χάλκινου χρώματος, που έρχεται σε αντίθεση με τις πιο χρυσές ή κόκκινες αποχρώσεις των παλαιότερων κεραμικών, κάτι που επίσης είναι εμφανές μόνο όταν τα βλέπει κανείς από κοντά. Παρά τις διαφορές τους, τόσο τα παλαιότερα κομμάτια όσο και οι αναπαραγωγές πρέπει να εξεταστούν στο πλαίσιο της ευρύτερης παράδοσης των ισπανικών κεραμικών, καθώς σχετίζονται μεταξύ τους ως προς τη μορφή και τη διακόσμηση.
Για να κατανοήσουμε καλύτερα αυτές τις αναπαραγωγές, εστιάσαμε στο φαινόμενο της ανακάλυψης και αναβίωσης του ισλαμικού παρελθόντος της Ισπανίας, το οποίο αναπτύχθηκε τον 19ο αιώνα μέσα σε ένα πολιτιστικό κλίμα αυξανόμενου ευρωπαϊκού ενδιαφέροντος για ό,τι θεωρούνταν αρχαίο ή εξωτικό.
Τα ισπανικά κεραμικά ήταν ανάμεσα στα αντικείμενα που γνώρισαν αναγέννηση μέσα σε αυτό το πολιτιστικό ρεύμα, καθώς επιχειρηματίες αξιοποίησαν το αυξημένο ενδιαφέρον για το ιστορικό παρελθόν της Ισπανίας. Ως απόρροια, αγγειοπλάστες και εργοστάσια άρχισαν να δημιουργούν αναπαραγωγές των παλαιών κεραμικών, εφαρμόζοντας τις ίδιες τεχνικές, μορφές και διακοσμητικά μοτίβα. Τα στοιχεία αυτά συχνά συνδυάζονταν με πιο αναγνωρίσιμα σχέδια του 19ου αιώνα, εμπνευσμένα κυρίως από την Αλάμπρα.
Από τα περίφημα βάζα της Αλάμπρα, ιδίως, εμπνεύστηκαν αμέτρητες αναπαραγωγές και μινιατούρες, καθώς θεωρήθηκαν αριστουργήματα της ισπανικής ισλαμικής τέχνης. Στη συλλογή του Εθνικού Μουσείου περιλαμβάνεται ένα τέτοιο παράδειγμα: ένα μικρό, γυαλιστερό αγγείο που αναπαράγει τόσο τη χαρακτηριστική διακόσμηση όσο και το εμβληματικό σχήμα των ιστορικών «προγόνων» του.
Πιάτο, με μπρονζέ λάμψη και μπλε χρώμα πάνω σε κρεμ φόντο, που φέρει στο κέντρο άγγελο που παίζει κιθάρα, κάτω από τον οποίο διακρίνεται η επιγραφή «GLORIA IN EXCELSIS DEO», 44×5 εκ., Εθνικό Μουσείο Ιρλανδίας
Πιθανότατα κατασκευάστηκε στη Βαλένθια κατά το δεύτερο μισό του 19ου αιώνα, στο εργαστήριο του Jose Ros στο La Ceramo (ιδρυτής εργοστασίου). Tο Εθνικό Μουσείο της Ιρλανδίας διαθέτει αρκετά κομμάτια από το εργοστάσιο La Ceramco, έναν από τους πιο διάσημους παραγωγούς αναβιώσεων στιλπών κεραμικών.
Ενδιαφέρον ήταν επίσης το πώς εντάσσονται αυτά τα κεραμικά στο μουσείο, συγκεκριμένα στον ορατό αποθηκευτικό χώρο (visible storage space). Από τη μια πλευρά, μας προβλημάτισε το ότι δεν βρίσκονταν σε έναν κεντρικό εκθεσιακό χώρο. Ωστόσο, αυτό είναι ένα πρόβλημα που αντιμετωπίζει σχεδόν κάθε μουσείο, με εκατοντάδες αντικείμενα αποθηκευμένα, μη εμφανή στο κοινό λόγω έλλειψης χώρου. Από την άλλη πλευρά, εδώ αυτός ο ενδιάμεσος σταθμός, μεταξύ αποθήκευσης και έκθεσης, μας επέτρεψε να παρατηρήσουμε τη συλλογή άμεσα, κάτι που δεν θα ήταν δυνατό αν φυλασσόταν σε κανονικές συνθήκες αποθήκευσης.
Μήπως, τελικά, τα μουσεία θα έπρεπε να ενσωματώνουν τέτοιους χώρους, οι οποίοι ενισχύουν την προσεκτική παρατήρηση και προσφέρουν μια πιο βιωματική προσέγγιση στη διδασκαλία της ιστορίας της τέχνης;
Ανεξάρτητα από την απάντηση, ένα πράγμα είναι σίγουρο: η μάθηση μέσω των αντικειμένων με την επίσκεψη στη συλλογή του μουσείου δημιούργησαν έναν αμφίδρομο διάλογο μεταξύ των φοιτητών, εμάς, και του ιδρύματος. Μέσω αυτής της συνεργασίας μπορέσαμε να διεξάγουμε έρευνα από πρώτο χέρι σχετικά με τα κεραμικά, η οποία πρόσθεσε βάθος στις σπουδές μας και, παράλληλα, βοήθησε το μουσείο να τοποθετήσει τη συλλογή του σε καλύτερο κοινωνικό-ιστορικό πλαίσιο.
Συμπερασματικά, η άμεση επαφή με τα αντικείμενα σε ένα μουσείο τέχνης αποτελεί πολύτιμη εμπειρία, καθώς θεμελιώνει τη μάθηση και ενισχύει την εμπλοκή όλων των επισκεπτών. Η ενεργή παρατήρηση πήρε μια νέα διάσταση κατά την επίσκεψή μας στο Εθνικό Μουσείο: δεν περιορίστηκε στην απλή κατανόηση ενός αντικειμένου, αλλά ενεργοποίησε γνωστικές διεργασίες που μας ώθησαν να μάθουμε μέσα από την άμεση εμπειρία.
Διαβάστε επίσης στην αθηΝΕΑ:
Οι Θησαυροί της Βιβλιοθήκης του Μέλλοντος Κρύβονται στο Δάσος
Ο Απόστολος Παληός στον Παγκόσμιο Χάρτη της Κλασικής Μουσικής
