Είναι πάντα εκεί όταν το αναζητήσουμε. Παρεάκι στις ατελείωτες διαδρομές με το αυτοκίνητο ή στα μποτιλιαρίσματα. Μας καλημερίζει τα πρωινά, μας παρηγορεί στις ξαγρύπνιες, μας συντροφεύει στα όμορφα και στα δύσκολα. Ενημερωτικό, ψυχαγωγικό, ανεξάντλητο, διαχρονικό, συγκινητικό, ατμοσφαιρικό, νοσταλγικό… Και πόσους άλλους χαρακτηρισμούς μπορούμε να σκεφτούμε για το ραδιόφωνο.
Και μαζί με όλα αυτά, η γοητεία του απρόβλεπτου: να μην πιάνει καλά το σήμα, να κάνεις ταξίδια με παράσιτα, να αλλάζεις σταθμό και να πέφτεις πάνω σε τοπικές cult διαφημίσεις (πόσο echo αντέχουμε;) και απολαυστικές μουσικές επιλογές. Κι εκείνη η μαγική βόλτα δεξιά-αριστερά στην μπάντα των FM και −κατά τύχη ή για πλάκα− το πέρασμα στα μεσαία ή στα βραχέα, όπου μπορούσες να ακούσεις ακόμα και συνομιλίες μεταξύ πλοίων!
Από τα ραδιοκύματα, τους «ραδιοπειρατές» και το vintage τρανζιστοράκι μέχρι τα AM, τα FM και τις διαδικτυακές συχνότητες του σήμερα, το ραδιόφωνο έχει αποδειχθεί «παντός καιρού» και έχει αντέξει τα πάντα. Γι’ αυτό του αφιερώσαμε μία ημέρα του χρόνου ολοδική του: στις 13 Φεβρουαρίου, σαν σήμερα, γιορτάζουμε την Παγκόσμια Ημέρα Ραδιοφώνου.
Για την Ιστορία
Όλα ξεκίνησαν τον Μάιο του 1897, όταν ο Guglielmo Marconi κατάφερε να στείλει το πρώτο ασύρματο σήμα μέσω «τηλεγραφίας χωρίς καλώδια». Εκείνο το θρυλικό «Can you hearme?» όντως ακούστηκε σε απόσταση 3 χλμ. πάνω από ανοιχτή θάλασσα και κάπως έτσι μια ιδέα που ξεκίνησε ως αναζήτηση επαφής με τα πλοία οδήγησε σε μια μαγική εφεύρεση-επανάσταση στις επικοινωνίες.
Από τότε, το ραδιόφωνο εξελίχθηκε με τις σημαντικές συνεισφορές άλλων πρωτοπόρων, όπως ο Reginald Fessenden , ο οποίος το 1906 μετέδωσε για πρώτη φορά φωνή και μουσική, και ο Lee de Forest, ο οποίος εφηύρε την ηλεκτρονική λυχνία, η οποία κατέστησε δυνατή τη ζωντανή ραδιοφωνική μετάδοση και αποτέλεσε το βασικό στοιχείο όλων των συστημάτων ραδιοφώνου, τηλεφώνου, ραντάρ, τηλεόρασης και υπολογιστών πριν από την εφεύρεση του τρανζίστορ το 1947.
Αρχίζει το Ματς
Το ραδιόφωνo, πάντως, απέκτησε μαζική απήχηση τη δεκαετία του 1920, όταν ο Αμερικανός μηχανικός Frank Conrad έστησε, για χόμπι, έναν ερασιτεχνικό ραδιοφωνικό σταθμό στο σπίτι του, μεταδίδοντας αποτελέσματα αγώνων και μουσική. Ένα τοπικό πολυκατάστημα διαφήμισε ασύρματες συσκευές για τη λήψη των εκπομπών του Conrad, το ραδιόφωνο απέκτησε και εμπορικό ενδιαφέρον και έτσι ο πρώτος ραδιοφωνικός σταθμός KDKA «βγήκε στον αέρα» τον Νοέμβριο του 1920.
Τις δεκαετίες ’30 και ’40 το ραδιόφωνο καθιερώθηκε ως σημαντικό μέσο ενημέρωσης και ψυχαγωγίας, ενώ κατά τη διάρκεια του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου απέκτησε κεντρικό ρόλο στη διάδοση πληροφοριών.
Συγκλονιστική είναι και η σκηνή στην ταινία «Ο Λόγος του Βασιλιά», όπου καταγράφεται η δυναμική του ραδιοφώνου: μέσω των «κυμάτων» το μήνυμα του Γεώργιου VI για τη συμμετοχή της Μεγάλης Βρετανίας στον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο έφτασε σε όλα τα βρετανικά σπίτια.
Αξίζει επίσης να θυμηθούμε ένα συμβάν του 1938, όταν ο μυθικός Orson Welles έστησε το πρώτο διάσημο «fake new», περιγράφοντας μέσω ραδιοφώνου μια υποτιθέμενη αρειανή εισβολή στη Γη, τόσο ρεαλιστική, που προκάλεσε εκτεταμένο πανικό στις ΗΠΑ.
Video Killed The Radio Star
Η εμφάνιση της τηλεόρασης τη δεκαετία του ’50 «σαγήνευσε» το κοινό εις βάρος του ραδιοφώνου, το οποίο επανήλθε δριμύτερο στα ‘60s χάρη στο rock ‘n’ roll και τη «νέα» μουσική που βρήκε σε αυτό ιδανικό κανάλι έκφρασης.
Οι ραδιοφωνικοί σταθμοί προσαρμόστηκαν. Έδωσαν έμφαση στη μουσική και στις ζωντανές εκπομπές με χαρισματικούς ραδιοφωνικούς παραγωγούς, μετατρέποντας το ραδιόφωνο σε αναπόσπαστο κομμάτι της καθημερινής ζωής και δημιουργώντας μια νέα γενιά ακροατών που συνδέθηκε συναισθηματικά με το μέσο.
Τότε ήταν που άνθισε και η «πειρατική ραδιοφωνία» και το ραδιοφωνικό τοπίο έγινε ακόμη πιο ελεύθερο. Αναφέρω χαρακτηριστικά πως ο μόνος τρόπος για να ακούσουν 25 εκατομμύρια Βρετανοί τη μουσική των Beatlesκαι των Rolling Stones ήταν να συντονιστούν με ένα πλοίο, απ’ όπου εξέπεμπε το Radio Caroline, του οποίου η ιστορία αποτυπώθηκε στην ταινία «The Boat that Rocked».
Στα Δικά μας
Στην Ελλάδα, η ραδιοφωνία έκανε τα πρώτα της βήματα τη δεκαετία του ’20 και άρχισε να αποκτά χαρακτήρα στις αρχές του ’30. Η δημιουργία του πρώτου κρατικού «Ραδιοφωνικού Σταθμού Αθηνών» το 1938 σηματοδότησε την είσοδο της χώρας στη νέα εποχή των ερτζιανών και οι φωνές που έβγαιναν από το «μαγικό κουτί» −με πρώτη εκφωνήτρια την Αφροδίτη Λαουτάρη και σήμα κατατεθέν τον θρυλικό «τσοπανάκο»− ένωναν γειτονιές, πόλεις, ανθρώπους.
Στην Κατοχή, που το κρατικό ραδιόφωνο είχε καταληφθεί από τους Γερμανούς, οι παράνομοι ραδιοφωνικοί σταθμοί δεν ήταν απλώς μέσο ενημέρωσης αλλά και αντίστασης. Τα απαγορευμένα μηνύματα, τα τραγούδια της Σοφίας Βέμπο, οι ελληνικές εκπομπές του BBC, έσπαγαν τη σιωπή του φόβου, έδιναν κουράγιο και κρατούσαν ζωντανή την ελπίδα όλων εκείνων των «θαρραλέων» που κρυφάκουγαν τις ειδήσεις υπό την απειλή της σύλληψης.
Και ύστερα ήρθε η Χούντα. Η λογοκρισία, η προπαγάνδα, η φίμωση των ελεύθερων φωνών. Κι όμως, ακόμα και τότε, το ραδιόφωνο δεν έσβησε. Στα κρυφά, η αλήθεια έβρισκε τον δρόμο της. Και στην εξέγερση του Πολυτεχνείου, το ραδιόφωνο έγινε ξανά η φωνή του λαού. Μέσα από τα αυτοσχέδια μικρόφωνα, η νέα γενιά φώναζε για ελευθερία, δικαιοσύνη, δημοκρατία. Η φράση «Εδώ Πολυτεχνείο» συγκλονίζει ακόμη.
Η Μεταπολίτευση σήμανε μια νέα εποχή για το ραδιόφωνο. Οι κρατικοί σταθμοί άλλαξαν το τοπίο της ενημέρωσης και της ψυχαγωγίας δίνοντας στους ακροατές περισσότερες επιλογές. Το «Τρίτο Πρόγραμμα» γνώρισε μεγάλες μέρες τη δεκαετία του ’70 όταν το ανέλαβε ο Μάνος Χατζιδάκις, τα ραδιοφωνικά σίριαλ –όπως το «Σπίτι των Ανέμων» και η «Πικρή Μικρή μου Αγάπη»– είχαν φανατικό κοινό, ενώ αξέχαστα παραμένουν τα παιδικά προγράμματα «Λιλιπούπολη» αλλά και η «Θεία Λένα» της Αντιγόνης Μεταξά (στην οποία πρωτοακούστηκε το «Να ζήσεις… και χρόνια πολλά…» που τραγουδάμε στα γενέθλια).
Κομβικές στιγμές του ελληνικού ραδιοφώνου θεωρούνται επίσης οι πρώτες ποδοσφαιρικές μεταδόσεις και η διάσημη «Μαρμάρω»: μια αυτοκινούμενη μονάδα εξωτερικών μεταδόσεων που γύριζε στις γειτονιές και έδινε την ευκαιρία στον απλό κόσμο να μιλήσει «στον αέρα».
Οι φωνές των ραδιοφωνικών παραγωγών −«πώς μας ενώνει και πώς μας δονεί του Διακογιάννη η φωνή»− έγιναν αναπόσπαστο κομμάτι της καθημερινής ζωής. Θυμάμαι πόσο φανατικά περίμενα να ακούσω τη μουσική εκπομπή του Γιάννη Πετρίδη καθημερινά «Από τις 4 στις 5» (μια εκπομπή που, με ένα διάλειμμα 5 χρόνων, εξακολουθεί να εκπέμπει από το 1975!).
Και βέβαια, η πειρατική ραδιοφωνία άνθισε και στον τόπο μας. Πιο ανεξάρτητη, πιο εναλλακτική, κυνηγημένη… από τα ραδιογωνιόμετρα. Αφιερώσεις, παραγγελίες, διαφορετικές απόψεις και κάθε είδους ήχοι και ρυθμοί ακούγονταν ελεύθερα, αφήνοντας εκείνη τη μοναδική αίσθηση άμεσης επικοινωνίας που τόσο αγαπούσε το κοινό.
Το 1987, τρεις δημοτικοί σταθμοί −ο 9.84, το Κανάλι 1 και ο FM 100, σε Αθήνα, Πειραιά και Θεσσαλονίκη− «έσπασαν» πρώτοι το κρατικό ραδιοφωνικό μονοπώλιο. Από εκεί και πέρα και τι δεν ακούσαμε! Ενημερωτικούς σταθμούς, όπως ο ΣΚΑΪ και ο Αντέννα, αθλητικά στον ΣΠΟΡ FM, χορευτικά στον Geronimo Groovy, ροκιές στον Rock FM…
Αγαπημένο μου Ραδιόφωνο!
Και σήμερα, στην εποχή της ψηφιακής επανάσταση, που η πληροφορία διακινείται με ταχύτητες ασύλληπτες και η εικόνα κυριαρχεί, το ραδιόφωνο είναι ακόμα εδώ. Μεταμορφώνεται, προσαρμόζεται και ανεξάντλητο, δεν χάνει ποτέ την ουσία του: τη δύναμη της φωνής και του ήχου, της αμεσότητας και της συντροφικότητας.
Είτε μέσα από τα ερτζιανά είτε μέσω διαδικτυακών ροών και podcasts, το ραδιόφωνο εξακολουθεί να είναι ένας ζωντανός οργανισμός που γεφυρώνει αποστάσεις, δημιουργεί κοινότητες και κρατά ζωντανή τη μαγεία του να ακούς, να φαντάζεσαι, να αισθάνεσαι.
Και όσο υπάρχουν άνθρωποι που διψούν για ιστορίες, για μουσική, για επικοινωνία, το ραδιόφωνο θα συνεχίσει να εκπέμπει, να συνδέει, να εμπνέει και να μας θυμίζει πως, ακόμα και σε έναν κόσμο γεμάτο οθόνες, η φωνή και ο ήχος έχουν τη δική τους ακαταμάχητη δύναμη.
* Η 13η Φεβρουαρίου –η ημέρα που το 1946 ξεκίνησε η πρώτη εκπομπή του ΟΗΕ μέσω ραδιοφώνου− έχει καθιερωθεί από το 2011 ως Παγκόσμια Ημέρα Ραδιοφώνου, με σκοπό να τιμήσει τη σημασία και την αξία του ραδιοφώνου, αλλά και της ελευθερίας της έκφρασης.
Διαβάστε επίσης στην αθηΝΕΑ:
Η Μαριανίνα Κριεζή Πέταξε σαν Χρυσαλιφούρφουρο
