Ήταν 19 Φεβρουαρίου του 1962, όταν ο Dr Pap άφηνε την τελευταία του πνοή στο Μαϊάμι. Ο άνθρωπος που χάρισε ζωή σε εκατομμύρια γυναίκες σε όλο τον κόσμο.
Ποτέ, όσα χρόνια κι αν περάσουν, όσα αφιερώματα κι αν γίνουν, δεν είναι αρκετή η απόδοση τιμής και ευγνωμοσύνης, αλλά αυτή τη φορά, μιλώντας για τον Γεώργιο Παπανικολάου, θέλαμε να φωτίσουμε και εκείνη τη σκιά, την πολύτιμη, που εμψύχωσε, στήριξε, άντεξε, δούλεψε ακούραστα δίπλα του, εθελοντικά, για εκείνον, για όλους μας. Την Ανδρομάχη Παπανικολάου, το γένος Μαυρογένους, εκείνου της ανιδιοτελούς Μαντώς, που είχε πολεμήσει ενάντια στους Οθωμανούς χαρίζοντας όλα της τα υπάρχοντα. Αλλά και το δικό της όνομα, Ανδρομάχη, μόνο τυχαίο δεν αποδείχθηκε τελικά.
Ο Γεώργιος και η Ανδρομάχη γνωρίστηκαν στην Κύμη, γενέτειρα του ενός, το έτος 1883, και τόπο της εξοχικής κατοικίας των Μαυρογένηδων. Ο Γεώργιος είχε ήδη τελειώσει την Ιατρική στην Αθήνα και η Ανδρομάχη, καλλιεργημένη και δυναμική, έκανε ταιριαστή παρέα με τον νέο γιατρό που είχε γοητευθεί όχι μόνο από την επιστήμη, αλλά και με τις ιδέες του δημοτικισμού και του σοσιαλισμού που μοιραζόταν με τους φίλους του Δελμούζο, Σκληρό και Γληνό. Αλλά και από τη φιλοσοφία, τη λογοτεχνία και τη μουσική, που ήταν και το μεγάλο του πάθος, καθώς είχε σπουδάσει για οκτώ χρόνια βιολί. ΄
Το 1907, ο Γεώργιος πήγε στη Γερμανία για ανώτερες σπουδές. Επέλεξε τη Βιολογία και τη Ζωολογία, στην Ιένα, στο Φράιμπουρκ, στο Μόναχο. Το 1910 θα πάρει το διδακτορικό του, θα επιστρέψει στην πατρίδα και θα παντρευτούν με την Ανδρομάχη. Πώς θα μπορούσε, όμως, η Κύμη να χωρέσει τη φιλέρευνη φύση του;
Θα πάρει μέρος σε επιστημονική αποστολή του ωκεανογραφικού σκάφους L’Hirodelle του πρίγκιπα Αλβέρτου, στο Μονακό, αλλά θα γυρίσει στην πατρίδα εξαιτίας των Βαλκανικών Πολέμων, όπου κατατάχθηκε ως γιατρός.
Με το τέλος του πολέμου, η πυξίδα είχε σταθεροποιηθεί, η κατεύθυνση ήταν ξεκάθαρη. «Δεν είμαι πλέον ονειροπόλος. Η επιστήμη με άρπαξε από τα χέρια του Νίτσε. Πατώ απάνω σε έδαφος στερεό…», θα γράψει στον πατέρα του ανοίγοντας πανιά για την έρευνα σε έναν τόπο που έμοιαζε ιδανικός. Τη Νέα Υόρκη. Μαζί και η Ανδρομάχη.
Η Ανδρομάχη ήταν η πρώτη που έπιασε δουλειά, έραβε κουμπιά σε ρούχα για ένα πολυκατάστημα κερδίζοντας πέντε δολάρια την εβδομάδα.
Φεύγουν για την Αμερική
Κανένας από τους δύο δεν μιλούσε άπταιστα αγγλικά. Η Ανδρομάχη ήταν η πρώτη που έπιασε δουλειά, έραβε κουμπιά σε ρούχα για ένα πολυκατάστημα κερδίζοντας πέντε δολάρια την εβδομάδα. Ο Γεώργιος πουλούσε χαλιά και τα βράδια έπαιζε βιολί σε εστιατόρια της πόλης.
Σύντομα ο Γεώργιος άρχισε να εργάζεται ως δημοσιογράφος στην ελληνική εφημερίδα Atlantis και αργότερα προσλήφθηκε από το Νοσοκομείο της Νέας Υόρκης, έπειτα από σύσταση του καθηγητή Thomas Hunt Morgan, ο οποίος τον γνώριζε από τη Γερμανία. Τελικά, τον Οκτώβριο του 1914, άρχισε να εργάζεται στο Πανεπιστήμιο Cornell, απ’ όπου και συνταξιοδοτήθηκε ύστερα περίπου από μισό αιώνα. Δύο μήνες αργότερα, η Ανδρομάχη άρχισε να εργάζεται μαζί του ως βοηθός εργαστηρίου. Εθελοντικά.
Δούλευε επτά ημέρες την εβδομάδα, επομένως ήταν η Ανδρομάχη που φρόντιζε όλα τα υπόλοιπα, τόσο του σπιτιού όσο και τα πρακτικά του εργαστηρίου. Ακόμα και την οδήγηση.
Επικεφαλής του εργαστηρίου ήταν ο ανατόμος και ευγονιστής Charles Stockard, ο οποίος ερευνούσε τα χρωμοσώματα των ινδικών χοιριδίων. Για την έρευνα, ο Γεώργιος, παρακολουθούσε τον αναπαραγωγικό τους κύκλο και αναρωτιόταν αν το υγρά που λάμβανε από τον κόλπο τους θα μπορούσαν να υποδηλώσουν διάφορα στάδια αυτού του κύκλου.
Δούλευε επτά ημέρες την εβδομάδα, επομένως ήταν η Ανδρομάχη που φρόντιζε όλα τα υπόλοιπα, τόσο του σπιτιού όσο και τα πρακτικά του εργαστηρίου. Ακόμα και την οδήγηση. Ο Γεώργιος καθόταν πάντα στο πίσω κάθισμα, για να αξιοποιεί τον χρόνο διαβάζοντας.
Ο Γεώργιος παρουσίασε τη νέα διαγνωστική μέθοδο το 1928, αλλά η επιστημονική κοινότητα δεν έδειξε ενδιαφέρον. Πώς θα μπορούσε μια τόσο απλή μέθοδος να ανιχνεύει ένα τόσο σημαντικό πρόβλημα;
Η Έρευνα που Οδήγησε στη Σωτήρια Ανακάλυψη
Καθώς περνούσαν οι ημέρες και οι εβδομάδες, ο Γεώργιος παρατήρησε διαφορετικά μοτίβα στο μέγεθος και στο σχήμα των επιθηλιακών κυττάρων στο κολπικό υγρό, τα οποία μπορούσαν να συσχετιστούν με την ωορρηξία. Άραγε, αναρωτήθηκε, θα μπορούσε να συμβαίνει αυτό και στους ανθρώπους; Μόνο που δεν είχε επίσημη άδεια να πειραματιστεί με ανθρώπινο υλικό. Είχε όμως την Ανδρομάχη.
Επί 21 χρόνια υποβαλλόταν σε καθημερινά τεστ. Έτσι, ο Γεώργιος ήταν σε θέση να παρακολουθεί τις κυτταρικές αλλαγές σε όλη τη ζωή της, από τα αναπαραγωγικά της χρόνια έως την εμμηνόπαυση.
Η Ανδρομάχη «στρατολόγησε» και άλλες γυναίκες για να συνεισφέρουν δείγματα κολπικού υγρού και έτσι εγκαινιάστηκε στο Νοσοκομείο Γυναικών της Νέας Υόρκης το 1925 μια διευρυμένη σειρά δοκιμών. Τελικά, μία από τις εθελόντριες εμφάνισε καρκίνο του τραχήλου της μήτρας. Και αυτή η «τρομερή τραγωδία» σηματοδότησε μια από τις μεγαλύτερες εξελίξεις στην έρευνα του Παπανικολάου και στην έγκαιρη διάγνωση του καρκίνου του τραχήλου.
Ο Γεώργιος παρουσίασε τη νέα διαγνωστική μέθοδο το 1928, αλλά η επιστημονική κοινότητα δεν έδειξε ενδιαφέρον. Πώς θα μπορούσε μια τόσο απλή μέθοδος να ανιχνεύει ένα τόσο σημαντικό πρόβλημα; Τότε, τέτοιου είδους έρευνα μπορούσε να γίνει μόνο με την τομή του πάσχοντος οργάνου. Μέχρι να αναγνωριστεί η μέθοδός του, θα περνούσε άλλη μια δεκαετία.
Το 1941, δημοσίευσε τη διατριβή «Η Διαγνωστική Αξία του Κολπικού Επιχρίσματος στη Διάγνωση του Καρκίνου του Τραχήλου της Μήτρας» στο περιοδικό «American Journal», και το 1943, από κοινού με τον καθηγητή γυναικολογίας Herbert F. Traut, τη μονογραφία «Διάγνωσις του Καρκίνου της Μήτρας μέσω των Κολπικών Επιχρισμάτων». Η δημοσίευση της εργασίας αυτής κέντρισε το παγκόσμιο ιατρικό ενδιαφέρον και οδήγησε στην άμεση δοκιμαστική χρήση της μεθόδου.
«Δεν υπήρχε άλλη επιλογή από το να τον ακολουθήσω μέσα στο εργαστήριο, κάνοντας δικό μου τον τρόπο ζωής του», λέγεται να είπε η Ανδρομάχη, η οποία αποφάσισε να μην κάνει παιδιά, για να συνεχίσει να συνεργάζεται μαζί του. Πάντα στο πλευρό του, συνοδοιπόρος, να τον εμψυχώνει και να τον στηρίζει, σιωπηλά, ακούραστα.
Ο Γεώργιος συνταξιοδοτήθηκε το 1957, έπειτα από 40 και πλέον χρόνια στο Cornell – χρόνια εθελοντικά και απλήρωτα για την Ανδρομάχη. Το έργο του αναγνωρίστηκε, ενώ προτάθηκε για Νόμπελ δύο φορές, το 1953 και το 1960, χωρίς ωστόσο να του απονεμηθεί – η επίσημη εκδοχή ανέφερε ότι η επιτροπή προτίμησε να βραβεύσει γιατρούς που είχαν βρει θεραπείες και όχι τον Παπανικολάου που είχε ασχοληθεί με την πρόληψη του καρκίνου.
Το 1962, λίγους μήνες αφότου είχε αναλάβει τη διεύθυνση του Ινστιτούτου Έρευνας για τον Καρκίνο στο Μαϊάμι, στα 78 του, πέθανε.
Διαβάζουμε πως, παγκοσμίως, από τα περίπου 500.000 νέα κρούσματα καρκίνου του τραχήλου της μήτρας ετησίως τα 274.000 είναι θανατηφόρα, καθιστώντας τον τη δεύτερη πιο κοινή αιτία θανάτου από καρκίνο στις γυναίκες. Ωστόσο, η θνησιμότητα έχει μειωθεί περισσότερο από 50% τα τελευταία 30+ χρόνια, σε μεγάλο βαθμό χάρη στην αυξανόμενη χρήση του προσυμπτωματικού ελέγχου.
Ο Παπανικολάου, θεμελιωτής του νέου επιστημονικού κλάδου της «αποφολιδωτικής κυτταρολογίας» –σωτήρια όχι μόνο στη γυναικολογία– δεν πούλησε την «πατέντα» της ανακάλυψής του. Την πρόσφερε σε ολόκληρη την ανθρωπότητα αφιλοκερδώς.
«Όταν τη σκέφτομαι, νιώθω δέος και είμαι ευγνώμων για την αφοσίωσή της στην πρόοδο της επιστήμης – αυτή τη φανταστική, μορφωμένη γυναίκα…».
Αυτή, η Φανταστική Γυναίκα…
Η Ανδρομάχη έλαβε πολλά βραβεία για λογαριασμό του μετά τον θάνατό του, αλλά και ένα δικό της, το 1969, από την Αμερικανική Αντικαρκινική Εταιρεία, η οποία, σε ειδική αναφορά, είπε γι’ αυτήν πως υπήρξε μια γυναίκα που «αναγνώριζε το μεγαλείο και το υπηρέτησε». Η ίδια συνέχισε να υποστηρίζει την έρευνα για τον καρκίνο μέχρι που πέθανε, το 1982, σε ηλικία 92 ετών.
«Όταν τη σκέφτομαι, νιώθω δέος και είμαι ευγνώμων για την αφοσίωσή της στην πρόοδο της επιστήμης – αυτή τη φανταστική, μορφωμένη γυναίκα, που ίσως δεν ήταν σε θέση να εργαστεί αξιοποιώντας όλες τις δυνατότητές της εξαιτίας των περιορισμών και των προκλήσεων εκείνης της εποχής», αναφέρει η καθηγήτρια και κλινική ερευνήτρια σχετικά με τον έλεγχο του καρκίνου του τραχήλου της μήτρας στην Αυστραλία και στον Ειρηνικό, Deborah Bateson.
Η ελάχιστη αναγνώριση γι’ αυτή, την κρυμμένη ψυχή της γυναικολογικής κυτταροπαθολογίας.
Διαβάστε επίσης στην αθηΝΕΑ και στο μηνιαίο newsletter No Man’s Land – στο οποίο μπορείτε να κάνετε την εγγραφή σας εδώ.
Το Ταξίδι Γονιμότητας Ξεκινάει από τον Εργοδότη
Μια (Γαλλική) Νίκη για Όλες τις Γυναίκες
