Η θεατρική παράσταση«Underground», βασισμένη στην ομώνυμη ταινία του Emir Kusturica, έκανε την πρεμιέρα της πρόσφατα στο θέατρο Ακροπόλ, προσφέροντας ένα πολύπλοκο θέαμα, με έντονη τη χρήση του συμβολισμού, καθώς πρόκειται για ένα κατά βάση μεταμοντέρνο και σουρεαλιστικό έργο.
Το δυϊστικό και διπολικό ερώτημα «τι είναι αλήθεια;» και –κατ’ επέκτασιν– «τι είναι τελικά αλήθεια;» είναι ίσως το βασικό ερώτημα-σχόλιο του έργου. Σύμφωνα με το έργο, η αλήθεια υπάρχει, κάπου έξω από το υπόγειο, αλλά σκοπός της Τέχνης είναι να μας αποπλανήσει μέσω του ψέματος.
Για αυτόν το λόγο, το έργο καθίσταται μεταμοντέρνο, καθώς αφηγείται την απαισιόδοξη πραγματικότητα σαν ένα ακόμη θεατρικό, στο οποίο ο ένας εκ των πρωταγωνιστών σκηνοθετεί μια ψεύτικη συνθήκη κατά την οποία ο πόλεμος είναι ακόμα ενεργός, αφήνοντας μια πολιτεία κάτω από τη γη –στο υπόγειο (underground)– να πιστεύει και άρα να συμπεριφέρεται με βάση αυτή την αλήθεια, στη δική της εξατομικευμένη πραγματικότητα, με μόνη σταθερότητα τον Χρόνο.
Το έργο, ωστόσο, είναι συνάμα σουρεαλιστικό. Ο Χρόνος φαίνεται σαν τον Ήλιο, με τη μορφή ενός ρολογιού στο κέντρο του παρασκηνίου, ενώ η παρατεταμένη σκηνή του γάμου στην πρώτη πράξη, που μας θυμίζει τον «Ελαφοκυνηγό» του Michael Cimino, συμβολίζει τη μετέπειτα τραγικότητα που θα ακολουθήσει μια ευχάριστη στιγμή, καθώς, όντας μεταμοντέρνο, το έργο δεν έχει αρχή, μέση και τέλος όπως μας πληροφορεί ο αφηγητής-«Βιργίλιος» που μας συνοδεύει στην πτωτική πορεία.
Εύλογα και εύστοχα, μια τέτοια δυϊστική διάκριση του έξω (πάνω) και του μέσα (κάτω) κόσμου θα μπορούσε να αποτελέσει μια αναφορά στον πλατωνικό Μύθο του Σπηλαίου. Σύμφωνα με τον μύθο, είμαστε δεσμώτες σε ένα σπήλαιο που θεωρούμε αληθινό, ωστόσο αυτό που γνωρίζουμε είναι απλώς οι αναπαραστάσεις των Ιδεών. Στην παράσταση, αυτό συμβολίζεται με τη χρήση του ραδιοφώνου, από το οποίο ενημερώνονται οι πολίτες του υπογείου που βρίσκονται εκτός του σπηλαίου, εκεί όπου υπάρχει η Αλήθεια (ήλιος-ρολόϊ) και ο φιλόσοφος που δραπετεύει μέσω της παιδείας, ο οποίος απελευθερώνεται και μαθαίνει για την Αλήθεια, όμως επιστρέφοντας στους δεσμώτες βρίσκει αντίσταση, καθώς η αλήθεια που τους μεταλαμπαδεύει καθίσταται ακατανόητη.
Στο σύγχρονο σινεμά, το παράδειγμα των ταινιών «They Live» (John Carpenter, 1988), «The Truman Show» (Peter Weir, 1998) και φυσικά η τετραλογία «The Matrix» (Wachowski, 1999, 2003, 2003, 2021) αφηγούνται την ύπαρξη δύο πραγματικοτήτων, εκ των οποίων ο άνθρωπος αντιλαμβάνεται μόνο τη μία, αυτή την οποία μαθαίνει και στην οποία είναι δεσμώτης.
Στην καθημερινή σύγχρονη δυτική σκέψη μπορεί να μη γίνεται απευθείας αναφορά στον πλατωνικό δυϊσμό, ωστόσο τα ψυχολογικά φαινόμενα συνήθως ερμηνεύονται υπό το πρίσμα του καρτεσιανού δυϊσμού, στον οποίο ανάγεται η διάκριση μεταξύ νου και σώματος, σημείο-σταθμός για την εξέλιξη της κοινωνικής και ψυχολογικής πραγματικότητας.
Ας θυμηθούμε την ταινία «Wings of Desire» (Wim Wenders, 1987), όπου ο κόσμος διακρίνεται σε δύο υποκόσμους, έναν μεταφυσικό, αθάνατο και υπερβατικό κόσμο των αγγέλων, και έναν άλλον, θνητό, αυτόν των θνητών (λόγω του θνητού σώματος) ανθρώπων. Σύμφωνα με τον Descartes άλλωστε, ο Νους υπερβαίνει το Σώμα.
Η διάκριση νου και σώματος, ως η πλέον σημαντική, οδήγησε στην εμφάνιση δύο οδών εντός της ψυχολογίας, σχηματικά την οδό του νου (γερμανική νοοκρατία) και αυτήν του σώματος (ρωσική φυσιολογία των αντανακλαστικών και αμερικανικός συμπεριφορισμός).
Ωστόσο, αν η Επιστήμη και η Τέχνη έχουν ως σκοπό την αναζήτηση της Αλήθειας, τότε, ειδικά στο πλαίσιο του μεταμοντερνισμού, όπου η αλήθεια είναι ατομική, κατατεμαχισμένη και σχετική, τι ρόλο μπορεί να εξυπηρετούν; Αυτό είναι ένα ρεαλιστικό ερώτημα, καθώς υπηρετεί το φιλοσοφικό υπόβαθρο του ρεαλισμού, το οποίο, εν τέλει, υπόκειται σε κριτική λόγω επικινδυνότητας.
Η επικινδυνότητα αυτή γίνεται ευκρινής στην παράσταση «Underground», όπου ο Marko συμβολίζεται σαν τον Υπεράνθρωπο του Friedrich Nietzsche, ο οποίος κατέχει την αλήθεια και ωστόσο δεσμεύει στο υπόγειο μια κοινωνία. Ποια είναι η αντικειμενική αλήθεια; Ποια άτομα έχουν πρόσβαση σε αυτήν και, αν έχουν μόνο οι επιστήμονες ή οι καλλιτέχνες, δεν αφορά αυτό μια ελιτιστική και κοινωνικά δαρβινιστική θεώρηση της επιστήμης και της τέχνης, που υποτίθεται ότι αποσκοπούν στην κοινωνική προσφορά;
Κατά συνέπεια, αναδύεται η ανάγκη για τη θεμελίωση του φιλοσοφικού συστήματος του Πραγματισμού, το οποίο δεν έχει ως σκοπό την αναζήτηση της αλήθειας αλλά της αποτελεσματικότητας και της λειτουργικής ωφελιμότητας. Η γνώση ταυτίζεται με τη δύναμη και, επιστρέφοντας στο σπήλαιο του Πλάτωνα, αν και ρεαλιστικό, η γνώση μας οδηγεί στην ικανότητα να ελέγχουμε και να προβλέπουμε τα γεγονότα που παράγονται ή τερματίζονται από τη συμπεριφορά μας, κάνοντας λόγο για τη λεγόμενη αυτογνωσία.
Η αναφορά σε επιστημολογικά ζητήματα σε σχέση με τη βασική επιστήμη είναι αναγκαία, καθώς από εκείνα προκύπτει η εξέλιξη των αντίστοιχων μεθοδολογικών αρχών, με στόχο την πιο ωφέλιμη ερμηνεία για την ανθρώπινη συμπεριφορά. Το πεδίο της ψυχοθεραπείας, ως εφαρμοσμένη επιστήμη, οφείλει να είναι το αποτέλεσμα μιας τέτοιας διαρκούς αμφισβήτησης και επίμονης προσπάθειας απόρριψης θεωριών, με στόχο τη βελτίωση των συνθηκών και τη μείωση των δεινών των ατόμων που την αιτούνται και, μέσω αυτής, την αυτογνωσία.
Διαβάστε επίσης στην αθηΝΕΑ:
Ταύτιση και Αντιστοιχία του Θεατή στο Σινεμά: Τιμωρία-Απόρριψη-Απώλεια
