Το «Αναπνέον Σώμα», η performance της Άννας Παγκάλου, με το γλυπτό χάρτινο φόρεμα της Γεωργίας Γκρεμούτη, τους ήχους της Κατερίνας Τζεδάκη και το ψηφιδωτό που επιμελήθηκε η Χριστίνα Νάκου, περιδιαβαίνει τον αρχαιολογικό χώρο της Αρχαίας Μεσσήνης το Σάββατο 21 Οκτωβρίου σε μια τελετουργία αναδόμησής του στο Όλον του Χρόνου, ενώ οι θεατές προσκαλούνται να συνδεθούν με το αθέατο των ήχων.
Ενδεδυμένο με ένα ημιδιαφανές χάρτινο ένδυμα, εντός ενός χάλκινου πλαισίου, ένα διακριτικά αναμορφούμενο και ανώνυμο σώμα κατευθύνει την προσοχή του κοινού στην ανάσα του, ενώ συντονίζεται με το περιβάλλοντα χώρο και τους ήχους του.
Από την ανατολή (Αρκαδική Πύλη) έως τη δύση του του ηλίου (Ιερός Ναός Ίσιδος και Σάραπη), το Αναπνέον Σώμα εξετάζει την κατάτμηση της έννοιας του χρόνου σύμφωνα με την αιγυπτιακή θεώρησή της και συλλέγει συμβολικά τα 14 μέλη του σώματος του Όσιρη εμφυσώντας τους τη ζωή. Κατα τη διαδικασία αυτή δημιουργείται ένα γλυπτικό χάρτινο ένδυμα, έργο της Γεωργίας Γκρεμούτη. Οι λεπτεπίλεπτοι ήχοι του χαρτιού και της ανάσας προκαλούν το άνοιγμα της ακουστικής αντίληψης του θεατή, την ακουστική οικολογία.
Παράλληλα, οι ψηφίδες ενός μονοχρωματικού ψηφιδωτού συμβολοποιούν τα θραύσματα του χρόνου και συνομιλούν με τα προσφάτως ανασκαμμένα ψηφιδωτά του Ίσιου.
Η Χριστίνα Νάκου είχε την καλοσύνη να μας εξηγήσει ενδελεχώς τους συμβολισμούς της performance αλλά και το έργο της.
Έχετε επιλέξει ένα ιδιαίτερο μονοπάτι. Το ψηφιδωτό από την αρχαιότητα αποτέλεσε τρόπο έκφρασης, αποτέλεσε τέχνη. Το συναντάμε σε πολλές ιστορικές περιόδους ανά τον κόσμο. Σε έναν ψηφιακό και μάλλον κατακερματισμένο κόσμο, τι μπορεί να προσφέρει το ψηφιδωτό ως διαδικασία επανασύνδεσης υλικών (κατακερματισμένων) στο μάτι που το βλέπει και στο χέρι που το φτιάχνει; Και ένα σχόλιο… τώρα που το σκέφτομαι, τα ψηφιδωτα ήταν τα pixels πριν από τα pixels…
Πράγματι, στη μεσογειακή λεκάνη το ψηφιδωτό αποτέλεσε τρόπο έκφρασης από την αρχαιότητα. Συναντάμε τα πρώτα έργα δημιουργημένα με ποταμίσια βοτσαλωτά (όπως η περίφημη σκηνή κυνηγιού στην Πέλλα), στη συνέχεια συναντάμε τα ψηφιδωτά των ελληνιστικών χρόνων με μαρμάρινες ψηφίδες, τα πανέμορφα Εμβλήματα, ενώ στα ρωμαϊκά χρόνια τα ψηφιδωτά αναπτύσσονται ως σχέδια σε ολόκληρη την επιφάνεια του δαπέδου και λειτουργούν ως βασικά στοιχεία του αρχιτεκτονικού χώρου. Στα βυζαντινά χρόνια τα ψηφιδωτά κοσμούν τους τοίχους και τις θόλους και συμπεριλαμβάνουν γυάλινες και χρυσές ψηφίδες. Ψηφιδωτά συναντάμε και στη Λατινική Αμερική, αν και εκεί κυρίως αποτελούν διακόσμηση γλυπτών με ψηφίδες.
Αν και η ανάγνωση ενός ψηφιδωτού έργου θα μπορούσε να συνδεθεί με την ψηφιακή ανάλυση μιας εικόνας, πιστεύω ότι η γοητεία του ψηφιδωτού συνίσταται στην υλικότητά του και στην ιδιότητά του ως χειροποίητου. Οι ψηφίδες είναι όλες μοναδικές, οπότε διαφέρουν από την ομοιομορφία στην οποία στηρίζεται το υπολογιστικό σύστημα του ψηφιακού κόσμου. Ακόμα και οι τετράγωνες ψηφίδες χρυσού είναι κομμένες στο χέρι. Το ψηφιδωτό είναι μια σύνθεση μοναδικών σημείων. Η ομορφιά τους προέρχεται από αυτό.
Προσωπικά πιστεύω ότι ο κόσμος μας δεν είναι κατακερματισμένος αλλά συνεχής. Έχουμε μεγαλύτερη πρόσβαση στην πληροφορία και στη μετακίνηση, αλλά παραμένουμε δεσμευμένοι όλοι μεταξύ μας μέσω της κουλτούρας, του φυσικού μας περιβάλλοντος και κυρίως μέσω της κοινής μας μοίρας που συνίσταται στη θνητότητα της ύπαρξής μας. Παρά το γεγονός ότι ο ψηφιακός κόσμος τείνει να καταλάβει το μεγαλύτερο μέρος της ζωή μας ως εργαλείο, χρειάζεται να παραμείνουμε ανθρώπινοι.
Το ψηφιδωτό ως διαδικασία μας επιτρέπει να αφουγκραστούμε τις διαφορετικές ποιότητες που έχει ο χρόνος, με την προϋπόθεση ότι θα αποδεχθούμε τον βασικό όρο του: την αργότητα του χειροποίητου. Ένα ψηφιδωτό δεν μπορεί να δημιουργηθεί γρήγορα. Για μένα αυτό είναι πολύ σημαντικό, γιατί η χειροποίητη διαδικασία είναι συνδεδεμένη με τον καρδιακό ρυθμό, με τα όρια και την αντοχή του σώματος και με μια σοφία που προκύπτει από αυτήν τη συνθήκη.
Το ψηφιδωτό δημιουργήθηκε ως τεχνική που θα εξασφάλιζε ανθεκτικότητα έναντι στη διάβρωση και τη φθορά που επιφέρει ο χρόνος. Τα ψηφιδωτά έργα βρίσκονται συνεπώς συνεχώς σε έναν διάλογο με τον χρόνο και απαντούν στην αγωνία της θνητότητάς μας με έναν τρόπο ποιητικό και δημιουργικό. Σαν να επιμένουμε να ζήσουμε περισσότερο μέσα από αυτά. Όταν επισκέπτομαι τα βυζαντινά ψηφιδωτά της Ραβέννας, σκέφτομαι πάντα τους συναδέρφους μου και σχεδόν ζηλεύω που δεν ήμουν κι εγώ εκεί όταν τα έφτιαχναν. Μέσα από την απόλαυση που μου προσφέρουν όμως τα έργα, είναι σαν να ήμουν τελικά και εγώ εκεί μαζί τους.
Αφορμή για τη συνέντευξή μας είναι η συμμετοχή σας στην performance «Αναπνέον Σώμα» στη μαγευτική Αρχαία Μεσσήνη, που είχα την τύχη να επισκεφθώ πριν από 6 μήνες. Η επιλογή των ωρών που θα πραγματοποιηθεί η performance «Αναπνέον Σώμα», αλλά και η ησυχία που απαιτεί από τους επισκέπτες, αποτελούν ένα στοίχημα για την επιτυχία της. Λειτουργικά αλλά και αφηρημένα, το ψηφιδωτό σας τι εμπλοκή θα έχει με την Άννα Παγκάλου;
Με την sound performative artist Άννα Παγκάλου συνεργαζόμαστε τα τελευταία χρόνια στην παρουσίαση έργων που συνδυάζουν το εικαστικό με το ηχητικό. Η συνεργασία μας έχει πολύ ενδιαφέρον γιατί, ενώ προερχόμαστε από διαφορετικά πεδία, οι αναζητήσεις μας είναι κοινές και επιχειρούμε να δημιουργούμε έργα όπου δεν υπάρχει ανάγκη διαχωρισμού, αλλά περισσότερο η ανάγκη να αναδείξουμε την ομορφιά του μαζί. Γι’ αυτό και παρουσιάζουμε αυτά τα έργα μας ως κοινά. Συνεργαζόμαστε παράλληλα ενίοτε, προσκαλώντας η μία την άλλη να συμμετέχει στα προσωπικά μας έργα.
Γνωρίζω την Αρχαία Μεσσήνη καλά γιατί είχα την τύχη και την τιμή να συνεργαστώ με τον καθηγητή Πέτρο Θέμελη στην παρουσίαση της έκθεσης «Ακολουθώντας τη Διαδρομή του Νερού» το καλοκαίρι του 2021. Η Αρχαία Μεσσήνη είναι πράγματι μαγευτική και όποιος την επισκεφτεί δεν μπορεί να την απαρνηθεί.
Το «Αναπνέον Σώμα» είναι μια ολοήμερη περιπατητική performance της Άννας. Στηρίζεται στην «πνοή», το φύσημα του αέρα που εξελίσσεται στην «ανα-πνοή», την πηγή της σωματικής ζωής, και αποσκοπεί στο άνοιγμα της ακουστικής αντίληψης των θεατών. Στην performance συμμετέχουν επίσης η γλύπτρια Γεωργία Γκρεμούτη, που δημιουργεί το χάρτινο ένδυμα του «Αναπνέοντος Σώματος» και η συνθέτρια Κατερίνα Τζεδάκη, που οργανώνει τους ηχοπεριπάτους μέσα στον αρχαιολογικό χώρο.
Η Άννα με προσκάλεσε να συμμετέχω στην performance της φτιάχνοντας ένα ψηφιδωτό δίπλα στα προσφάτως ανασκαμμένα ψηφιδωτά του Ισίου. Τα ψηφιδωτά λειτουργούν για εμένα ως χειροποίητοι χάρτες του χρόνου καθώς, πέρα από την εκάστοτε εικονογραφία τους, φέρουν μέσα τους τη θραύση των ψηφίδων, τον χρόνο της δημιουργίας τους και τον χρόνο της αντοχής τους.
Έχουμε συνηθίσει να αναγνωρίζουμε τον ρυθμό ενός ψηφιδωτού έργου οπτικά, μέσα από τη σύνθεση των ψηφίδων του. Στο «Αναπνέον Σώμα» θα εκτεθεί ο ρυθμός του σε όλα τα στάδια της δημιουργίας του. Αυτή η συνθήκη της ανοιχτής παρουσίασης της ρυθμικής διαδικασίας της δημιουργίας του ψηφιδωτού προσκαλεί τους επισκέπτες να εξερευνήσουν το έργο και ηχητικά, μέσα από το άνοιγμα της ακουστικής τους αντίληψης, που θα έχει προκύψει κατά τη διάρκεια της performance και των ηχοπεριπάτων.
O ήχος από τον κόφτη μέσα στην ησυχία του αρχαιολογικού χώρου σηματοδοτεί τη ροή του χρόνου. Στον χώρο του Ίσιου θα καταλήξει η ολοήμερη performance της Άννας, συλλέγοντας εδώ το 14ο κομμάτι του Όσιρη. Ο χρόνος αποδεικνύεται ο κοινός μας παρονομαστής με την Άννα.
Η ελιά και το νερό αποτέλεσαν και αποτελούν έμπνευση για το έργο σας. Θέλετε να μου πείτε τι σας «καλεί» σε αυτά, αλλά και πιο συγκεκριμένα για την παρουσία σας στο Ελληνικό Περίπτερο της Μπιενάλε Αρχιτεκτονικής της Βενετίας τον Νοέμβριο;
Το νερό αποτελεί πηγή έμπνευσης για το έργο μου τα τελευταία χρόνια. Με συγκινεί η διαρκής ροή του, που δημιουργεί συνεχώς μεταβαλλόμενες ισορροπίες. Η παρατήρηση αυτής της συνθήκης με βοήθησε να αντιληφθώ ότι μπορώ να υπάρχω και να λειτουργώ μέσα από διαφορετικές και συχνά αντικρουόμενες ιδιότητες. Για μένα η μητρότητα και η ιδιότητα του καλλιτέχνη υπήρξαν για καιρό αντιφατικές ιδιότητες που διεκδικούσαν η καθεμία το 100% της ύπαρξής μου.
Το νερό με βοήθησε να εμπιστευτώ τη ροή της ζωής και τον πλούτο των εμπειριών της, δίνοντας περισσότερη σημασία σε αυτά που μας ενώνουν παρά σε αυτά που μας διαχωρίζουν και μας οριοθετούν. Οι αντιφάσεις δεν οδηγούν πάντα σε διενέξεις και ρήξεις, αλλά μπορούν να λειτουργούν και δημιουργικά, συστήνοντας δυναμικές ισορροπίες. Το νερό υπήρξε και η αφορμή για τη σύνθετη συνεργασία μας με την Παγκάλου στο εγχείρημα «Transiens Nostrum» – έναν περίπλου σε λιμάνια της Μεσογείου που εξετάζει τις μεταμορφώσεις των τόπων και των ανθρώπων μέσα από μια συνάντηση με τη θάλασσα. Το νερό και ο χρόνος, λοιπόν, είναι η αφετηρία μας.
Στο Ελληνικό Περίπτερο της Μπιενάλε Αρχιτεκτονικής της Βενετίας θα παρουσιάσουμε με την Άννα τον τρίτο σταθμό του «Trasniens Nostrum». Οι επιμελητές της έκθεσης «Bodies of Water», Κωστής Πανηγύρης και Ανδρέας Νικολοβγένης, προσεγγίζουν τα υδάτινα φράγματα ως αντεστραμμένο αρχιπέλαγος. Εμπνεόμενες από αυτήν την ιδέα εστιάζουμε στην υπερχείλιση των φραγμάτων και στην εκτόνωση του υδάτινου όγκου τους. Οι πρόσφατες πλημμύρες στην περιοχή της Μεσογείου, όπου μάζες νερού άλλαξαν τη γεωγραφία τεράστιων εκτάσεων αναγκάζοντας τους κατοίκους τους να επαναπροσδιορίσουν τη ζωή τους, δίνουν το έναυσμα αυτής της συνέργειας.
Η Βενετία είναι ένα λιμάνι όπου οι άνθρωποι βρίσκονται σε καθημερινό διάλογο με τη μεταμορφωτική συνθήκη αυξομείωσης του νερού. Προσφέρει λοιπόν έναν τόπο διερώτησης γύρω από την αμοιβαία εξάρτηση των έργων του ανθρώπου και του φυσικού περιβάλλοντος.
Η εγκατάσταση του «Transiens Nostrum» θα συντελείται ως performance κατά τη διάρκεια των τελευταίων δέκα ημερών της Biennale της Βενετίας, από τις 16 έως τις 26 Νοεμβρίου. Μέσα από αυτήν τη συνεργασία, η έκθεση «Bodies Of Water» θα αποδομηθεί και οι επισκέπτες θα μπορούν να παρακολουθήσουν τη σταδιακή της μεταμόρφωση σε ένα νέο έργο, το τρίτο έργο του «Transiens Nostrum».
Η έμπνευση είναι κάτι που με μαγεύει. Από έναν στίχο και ένα κείμενο μέχρι μια φωτογραφία και –γιατί όχι– ένα ψηφιδωτό στο «Αναπνέον Σώμα». Τι σας εμπνέει και ποια είναι η διαδικασία της δουλειάς σας. Απαιτεί πρόγραμμα; Περιμένετε το τυχαίο;
Δεν μπορώ να διαχωρίσω τη δουλειά μου από τη ζωή μου. Η δουλειά μου είναι η προσπάθειά μου να καταλάβω τι είναι η ζωή. Με αναστατώνει ο θάνατος και προσπαθώ να τιμήσω τη ζωή και να την υπερασπιστώ. Εμπνέομαι από έργα άλλων καλλιτεχνών, λογοτεχνών, ποιητών, μουσικών, από τις ανασκαφές των αρχαιολόγων και από την καθαρή ματιά των νεότερων ανθρώπων. Το τυχαίο είναι πάντα μια τεράστια ευκαιρία που μας ανοίγει προς τις άπειρες δυνατότητες του παρόντος, αρκεί να το αντιληφθούμε και να το ενσωματώσουμε.
Τελειώνοντας, θα θέλατε να μας πείτε τα επόμενα επαγγελματικά σας σχέδια;
Το καλοκαίρι του 2024 πρόκειται να παρουσιάσω στο Αρχαιολογικό Μουσείο της Θεσσαλονίκης μια έκθεση που αφορά τους υδάτινους πόρους και την κλιματική αλλαγή. Η έκθεση εστιάζει στη μυθολογία του νερού και παρουσιάζεται ως ένα σύνθετο έργο: περιλαμβάνει ένα μεγάλης κλίμακας ψηφιδωτό, μία ηχητική εγκατάσταση που βασίζεται σε ρωμαϊκά μνημεία (λατρευτικά του νερού) και ένα αρχείο που παρουσιάζει σύγχρονα φαινόμενα ξηρασίας και πλημμύρας των ποταμών. Για την αρχαιολογική έρευνα και την καταγραφή των ηχητικών αποσπασμάτων που θα υποστηρίξουν αυτήν την έκθεση πρόκειται να πάω στη Ρώμη για ένα short term residency. Στην παρουσίαση της έκθεσης έχω προσκαλέσει με τη σειρά μου την Άννα να συμμετάσχει με μια performance.
Συντελεστές
Άννα Παγκάλου | performative artist – σύλληψη και performance «Αναπνέον Σώμα»
Γεωργία Γκρεμούτη | εικαστικός/γλύπτρια – σχεδιασμός και δημιουργία χάρτινου γλυπτικού ενδύματος
Χριστίνα Νάκου | εικαστικός/ψηφιοδογράφος – δημιουργία ψηφιδωτού
Κατερίνα Τζεδάκη | αν. συνθέτρια, αν. καθηγήτρια στο Τμήμα Μουσικής Τεχνολογίας & Ακουστικής του Ελληνικού Μεσογειακού Πανεπιστημίου, ιδρυτικό μέλος της Ελληνικής Εταιρείας Ακουστικής Οικολογίας – ηχοπερίπατος
Silent Ising – παραγωγή έργου | Υπό την αιγίδα της Εταιρείας Μεσσηνιακών Σπουδών και της Εφορείας Αρχαιοτήτων Μεσσηνίας
Διαβάστε επίσης στην αθηΝΕΑ:
Νίκος Σαμαράς | Ατομική Έκθεση Esotopes στην Γκαλερί ΔΛ
Φωτογράφος του Μήνα | Χάρης Παπαδημητρακόπουλος
Αναδρομική Έκθεση | Ο Γιώργος Χατζημιχάλης στο Μουσείο Μπενάκη
