Έλεγε ο Σεφέρης όταν μετέφρασε το «Άσμα Ασμάτων»: «Αλήθεια, με τα αρχαία κείμενα, εννοώ τα ελληνικά, μου συμβαίνει τούτο το ιδιότροπο, όσες φορές –και δεν είναι λίγες– δοκιμάζω να τα μεταφράσω, σταματώ πάντα σε κάποιο σημείο με τη σκέψη: “Μα είναι τόσο ωραίο, γιατί να τ’ αλλάξει κανείς;”».
Κι αν δυσκολευόμασταν να καταλάβουμε, να μετρήσουμε την ομορφιά του πιο «όμορφου τραγουδιού» στη μετάφραση των Εβδομήκοντα*, το αγαπήσαμε –έστω ένα μικρό κομμάτι του– μέσα από τον «Μεγάλο Ερωτικό» του Μάνου Χατζιδάκι και τις θεσπέσιες φωνές της Φλέρυς Νταντωνάκη και του Δημήτρη Ψαριανού:
«κραταιά ως θάνατος αγάπη, / σκληρός ως άδης ζήλος·
περίπτερα αυτής περίπτερα πυρός, φλόγες αυτής·
ύδωρ πολύ ου δυνήσεται σβέσαι την αγάπην, / και ποταμοί ου συγκλύσουσιν αυτήν.
Δυνατή η αγάπη σαν τον θάνατο, σκληρός ο πόθος σαν τον Άδη… Κι αυτό που μας κάνει να γυρίζουμε στο κείμενο ξανά και ξανά είναι, όπως μας είπε ο σκηνοθέτης Χρήστος Ντόβας, όταν τον ρωτήσαμε πώς συνδέεται το «Άσμα Ασμάτων» με το σήμερα: «Μα φυσικά μέσω του Έρωτα! Αυτός είναι ο μέγας ποντίφικας των ανθρώπων. Μια τόσο μεγάλη δύναμη διασπά τις συμβάσεις του χωροχρόνου. Ως εκ τούτου, το πότε και το πού συνετέθη και συνεγράφη το κείμενο παύει να έχει σημασία, γιατί το θέμα που πραγματεύεται είναι διαχρονικό και οικουμενικό».
Το «Άσμα Ασμάτων» παρουσιάζεται στην Πειραματική Σκηνή του ΔηΠεΘε Αγρινίου μέχρι τις 30 Απριλίου. Παράλληλα, εκτίθενται οι φωτογραφίες του Βασίλη Αρτίκου από τη Lalibela της Αιθιοπίας, μια έκθεση που φιλοξένησε πέρσι το Μουσείο Βυζαντινής Τέχνης στην Αθήνα.
Γιατί αυτή η επιλογή από το ΔηΠεΘε Aγρινίου, πώς προσέγγισαν το έργο σκηνοθετικά, πώς μια φωτογραφική έκθεση μας ταξιδεύει σε χρόνο-άχρονο είναι ερωτήματα που θέσαμε στον καλλιτεχνικό διευθυντή, Νίκο Καραγεώργο, στον σκηνοθέτη Χρήστο Ντόβα και στον φωτογράφο Βασίλη Αρτίκο.
Νίκος Καραγεώργος: «Η ανταπόκριση του κόσμου είναι πολύ συγκινητική»
Επιλέξατε τη φετινή άνοιξη να παρουσιάσετε στο κοινό του ΔηΠεΘε Αγρινίου το «Άσμα Ασμάτων». Τι σας οδήγησε σε αυτή την επιλογή; Πώς ανταποκρίνεται ο κόσμος σε μια παράσταση στην οποία η ποίηση παίζει πρωταγωνιστικό ρόλο;
Η έκθεση του Βασίλη Αρτίκου για τους ορθόδοξους ναούς στην Αφρική –μια ιδιαίτερη και εις βάθος δουλειά– στάθηκε το εναρκτήριο λάκτισμα γι’ αυτόν τον συγκερασμό τεχνών. Το πρώτο που σκέφτηκα ήταν να συνδυαστεί η φωτογραφική έκθεση με μια παράσταση.
Αφού αμφιταλαντεύτηκα ανάμεσα σε κάποια κείμενα κατέληξα στο «Άσμα Ασμάτων» γιατί είναι ένα διαχρονικό και πολυσήμαντο κείμενο που μιλάει για την πίστη κάθε ανθρώπου, όπου κι αν βρίσκεται αυτός, θέμα που απασχολεί και τον φακό του Βασίλη Αρτίκου.
Η υπέροχη διασκευή για το θέατρο της Μαρίνας Καραφά, μαζί με την ιδιοφυή σκηνοθεσία του Χρήστου Ντόβα και τους εξπρεσιονιστικούς φωτισμούς του Γιάννη Στάμπου, έκανε τελικά αυτό το εγχείρημα μια πολύ ενδιαφέρουσα θεατρική πρόταση. Γεγονός που το αποδεικνύει η ανταπόκριση του κόσμου, που είναι πολύ συγκινητική από τις πρώτες παραστάσεις και ιδιαίτερα θερμή. Αυτό είναι ιδιαίτερα σημαντικό για μας, γιατί δηλώνει πόσο ενδιαφέρει το κοινό της πόλης μας ο συνδυασμός τεχνών σε αυτή την παράσταση.
Το ΔηΠεΘε Αγρινίου, ένα από τα πρώτα περιφερειακά θέατρα που εντάχθηκαν στον θεσμό, γιορτάζει τα 40 χρόνια του. Μια μακρά διαδρομή, που εγείρει απολογισμούς και παράλληλα θέτει νέους στόχους. Είναι μια ιδιαίτερη χρονιά για τα θεατρικά δρώμενα της πόλης;
Εγείρει όντως απολογισμούς και θέτει νέους στόχους, πολύ σωστά το τονίσατε. Προσπαθήσαμε αυτή τη χρονιά να κινηθούμε σ’ αυτούς ακριβώς τους δυο άξονες: το παρελθόν και το μέλλον του πρώτου ιστορικά και χρονικά ΔηΠεΘε της χώρας με παραστάσεις, δρώμενα, εκθέσεις, ντοκιμαντέρ και συναυλίες που θυμίζουν στους παλαιότερους και γνωρίζουν στους νεότερους τα πεπραγμένα αυτού του θεάτρου, παρουσιάζοντας ταυτόχρονα παραστάσεις που ίσως να εγκαινιάζουν μια καινούργια ταυτότητα του θεσμού για το μέλλον.
Χρήστος Ντόβας: «Αναζητούμε το θείο μέσα από το βαθιά ανθρώπινο. Και τι πιο ανθρώπινο από το ερωτικό σκίρτημα»
Πώς γεφυρώνεται η απόσταση που χωρίζει την εν τόπω και χρόνω καταγραφή του κειμένου με το σήμερα;
Μα φυσικά μέσω του Έρωτα! Αυτός είναι ο μέγας ποντίφικας των ανθρώπων. Μια τόσο μεγάλη δύναμη διασπά τις συμβάσεις του χωροχρόνου. Ως εκ τούτου, το πότε και το πού συνετέθη και συνεγράφη το κείμενο παύει να έχει σημασία, γιατί το θέμα που πραγματεύεται είναι διαχρονικό και οικουμενικό.
Η χρήση της γλώσσας έχει πράγματι αλλάξει, κάτι απολύτως φυσιολογικό, αφού η γλώσσα είναι ζωντανός οργανισμός που εξελίσσεται διαρκώς. Ο ερωτευμένος του «Άσματος Ασμάτων» θα εκφράσει το συναίσθημά του με εικόνες του περιβάλλοντος και της καθημερινότητάς του – τα κοπάδια, τους καρπούς των δέντρων, τη φύση εν γένει. Σήμερα αυτό δεν είναι δόκιμο – ο ερωτευμένος του σήμερα εκφράζεται (αν εκφράζεται!) αμέστωτα, χωρίς τον λυρικό μούστο της παρομοίωσης, «φτηνά».
«Αυτό το δίπολο είναι το θεμέλιο της παράστασής μας. Έρως κι αγάπη, σάρκα και πνεύμα. Μια επιλογή δύσκολη, χωρίς ωστόσο αποχρώσεις καλού ή κακού, ηθικού ή ανήθικου».
Κι εδώ υπεισέρχεται η εικόνα – αυτή η πανίσχυρη μεταγλώσσα. Ο θεατής θα αναγνωρίσει την εικόνα του ερωτευμένου πλαισιωμένη από έναν λόγο λυρικό. Και τούτος, ποιητικός όντας, έχει τη δύναμη να μας αγγίζει μέχρι και σήμερα.
Το «Άσμα Ασμάτων» εκφράζει τον έρωτα δύο ανθρώπων, αλλά και, κατά μια άλλη προσέγγιση, τον θείο έρωτα. Άραγε, μπορεί να υπάρξει κοινή προσέγγιση στην απόδοση αυτών των δύο; Ο τρόπος με τον οποίο προσεγγίσατε εσείς το κείμενο εμπεριείχε αυτόν τον προβληματισμό;
Δεν πιστεύω στον θείο έρωτα. Πιστεύω όμως στον έρωτα για το θείο. Και εξηγώ: Ο έρωτας είναι του ανθρώπου. Γιος της Πενίας στην ελληνική μυθολογία, ο Έρως εκ φύσεως «ερωτά», δηλαδή επαιτεί, ζητάει. Η αγάπη είναι του Θεού – το όλον στην ολότητά του. Ο Θεός δεν επαιτεί. Αγαπά.
Το «Άσμα Ασμάτων» είναι ένα ερωτικό ποίημα, σε σημεία δε σεξουαλικό. Ο άνθρωπος ως σώμα μπορεί να βιώσει σωματική διέγερση σε στιγμές πνευματικής λατρείας. Το σώμα του θα «μεταφράσει» το βίωμα του νου. Δείτε την «Έκσταση της Αγίας Τερέζας», το υπέροχο αυτό γλυπτό του Bernini– εικόνα που χρησιμοποιούμε στην παράστασή μας. Αυτός είναι ο έρως προς το θείο, βαθιά ανθρώπινος. Και τίποτα το ανθρώπινο δεν μας είναι ξένο.
Αυτό το δίπολο είναι το θεμέλιο της παράστασής μας. Έρως κι αγάπη, σάρκα και πνεύμα. Μια επιλογή δύσκολη, χωρίς ωστόσο αποχρώσεις καλού ή κακού, ηθικού ή ανήθικου. Ο Σολομώντας είναι το κοσμικό, σύμβολο της απόλαυσης της σάρκας. Ο Ποιμένας είναι το πνευματικό, σύμβολο των απολαύσεων της ψυχής. Και η Νύφη είναι η παλαίστρα, όπου αυτές οι δυο δυνάμεις ορθώνουν το ανάστημά τους κι αναμετρώνται.
Υπό αυτό το πρίσμα, λοιπόν, είμαστε καζαντζακικοί – αναζητούμε το θείο μέσα από το βαθιά ανθρώπινο. Και τι πιο ανθρώπινο από το ερωτικό σκίρτημα.
Βασίλης Αρτίκος: «Είναι αλήθεια ότι στη Lalibela πήγα για τον τόπο, όμως με μάγεψε ο τρόπος»
Βλέποντας τις εικόνες από τη Lalibela και διαβάζοντας στίχους από το «Άσμα Ασμάτων» στο μυαλό μου σχηματίζεται το τρίπτυχο «έρωτας, πίστη, άνοιξη» – ωστόσο, τη λέξη «άνοιξη» θα μπορούσα να την αντικαταστήσω και με τις λέξεις «ελπίδα» και «θαύμα». Για εσάς τι ενώνει αυτά τα δύο, τη Lalibela και το «Άσμα Ασμάτων»;
Την απάντησή μου τη δώσατε ήδη με το τρίπτυχο «έρωτας, πίστη, άνοιξη». Απλώς επιτρέψτε μου να το εκφράσω με μια λέξη: «Ανάσταση». Αυτή εμπεριέχει και όλες τις άλλες – τον έρωτα, την πίστη, την ελπίδα, το θαύμα, την άνοιξη.
Στις φωτογραφίες σας χάνεται η έννοια του χρόνου. Ο φακός αιχμαλωτίζει μια τωρινή στιγμή και ταυτόχρονα αποτυπώνει μια εικόνα που θα μπορούσαμε να τοποθετήσουμε σε έναν απροσδιόριστο παρελθοντικό χρόνο. Θεωρώ ότι είναι ένα χαρακτηριστικό που διακρίνει συνολικά τη δουλειά σας. Στη Lalibela, ποιες εικόνες θέλατε πρώτιστα να αποτυπώσετε. Τι από όλα αυτά που αντίκριζε η ματιά σας και σας υπαγόρευε η μυστικιστική αίσθηση της αρχέγονης αυτής λατρευτικής σύναξης;
Δεν μπορώ να εξηγήσω ή να αναλύσω το πώς λειτουργώ εκείνη τη στιγμή που σηκώνω τη μηχανή να αποτυπώσω μια σκηνή… Γίνονται όλα τόσο γρήγορα και ενστικτωδώς. Δύο στοιχεία όμως που ενυπάρχουν σε αυτή την ενστικτώδη κίνηση, που τελικά γίνονται εικόνα και αφήγηση, είναι το «χρόνος-άχρονος» και το «άκτιστο φως».
Είναι αλήθεια ότι στη Lalibela πήγα για τον τόπο, όμως με μάγεψε ο τρόπος.
Το βιβλικό σκηνικό της λατρείας και όχι μόνο μου έφεραν στο μυαλό μου εικόνες που ονειρευόμουν μικρό παιδί διαβάζοντας στον Εσπερινό τους ψαλμούς (παπαδοπαίδι γαρ) όπως:
«Αινείτε αυτόν εν τυμπάνω και χορώ· αινείτε αυτόν εν χορδαίς και οργάνω. … «Αινείτε αυτόν εν κυμβάλοις ευήχοις· αινείτε αυτόν εν κυμβάλοις αλαλαγμού».
Συντελεστές
Μετάφραση: Γιώργος Σεφέρης | Διασκευή: Μαρίνα Καραφά | Σκηνοθεσία: Χρήστος Ντόβας Σκηνικό: Γιώργος Κρέτσης | Φωτισμοί: Γιάννης Στάμπος | Μακιγιάζ: Μαρία Ταρκαζίκη | Κινησιολογία: Λητώ Γερνά | Βοηθός σκηνοθέτη: Έφη Σισμανίδου | Κοστούμια: Γεωργία Καρκάνη | Μάσκες: Φωτεινή Κατσίρα – Καρίνα Κότοβα | Φωτογραφίες και βίντεο: Αντώνης Χαμαλέτσος
Ερμηνεύουν: Γιούλη Μαρούση, Έφη Σισμανίδου, Στάθης Σκοτίδας, Χρήστος Ντόβας
Πληροφορίες
Έως τις 30 Απριλίου 2023 | 9:15 | Διάρκεια: 60′ | Πειραματική Σκηνή: 4ος όροφος του Τσιμεντένιου κτιρίου της δωρεάς Παπαστράτου, τηλ. 26410 56135 | ticketservices.gr
***
Το «Άσμα Ασμάτων»
Το Άσμα Ασμάτων είναι ένα από τα 49 βιβλία του κανόνα της Παλαιάς Διαθήκης. Πρόκειται για ανθολογία ερωτικών ή γαμήλιων τραγουδιών, στα οποία υμνείται σε ποικίλους τόνους ο έρωτας και τα δυνατά συναισθήματα που συνδέονται με αυτόν. Η θέση ενός τέτοιου βιβλίου στην Αγία Γραφή προκαλεί συχνά έκπληξη. Το περιεχόμενό του κατανοήθηκε τόσο από τους Ιουδαίους όσο και από τους Χριστιανούς ως αλληγορική έκφραση των σχέσεων Θεού-Ισραήλ και Χριστού-Εκκλησίας.
Απέκτησε την τελική του μορφή κατά πάσα πιθανότητα μεταξύ 450-400 π.Χ. Αν και η παράδοση αποδίδει τη συγγραφή του στον ίδιο τον Σολομώντα, σύγχρονοι ερευνητές υποστηρίζουν ότι πρέπει να ανήκει σε μεταγενέστερη του Σολομώντα εποχή.
Γράφτηκε σε εβραϊκή-αραμαΐζουσα γλώσσα και μεταφράστηκε στην ελληνιστική κοινή. Η μετάφραση στην ελληνιστική γλώσσα έγινε από τους Εβδομήκοντα (Ο′), όπως και όλα τα βιβλία της Παλαιάς Διαθήκης [μια επιτροπή από 72 Ιουδαίους ελληνιστές, μεταφραστική εργασία που άρχισε επί Πτολεμαίου Β’ του Φιλαδέλφου (285-246 π.Χ.) και τελείωσε έπειτα από 150 χρόνια].
Το κείμενο έχουν μεταφράσει ή αποδώσει στη νεοελληνική ο Γιώργος Σεφέρης, ο Μιχάλης Γκανάς, ο Λευτέρης Παπαδόπουλος, ο Γιωσέφ Ελιγιά και ο Χαράλαμπος Μαγουλάς.
Η Lalibela
Όπως γράφει ο Βασίλης Αρτίκος: «Στο βόρειο τμήμα της Αιθιοπίας, στο μέσο των Αιθιοπικών υψιπέδων, βρίσκεται η μικρή πόλη Lalibela, “σκαρφαλωμένη” σε υψόμετρο 2.630 μέτρων, ανάμεσα σε άγριες βουνοκορφές απότομες πλαγιές, βαθιές κοιλάδες και άγριες χαράδρες. Μυστήρια, επιβλητική, ένας ζωντανός τόπος λατρείας για τους χριστιανούς της Αιθιοπίας, η ψυχή της αιθιοπικής χριστιανοσύνης, φιλοξενεί ένα μοναδικό μνημειακό σύνολο έντεκα λαξευμένων στην πέτρα μονολιθικών εκκλησιών (Μπέτες). Οι εκκλησίες αυτές, οκτακοσίων περίπου χρόνων, προκαλούν δέος ως μοναδικές δημιουργίες θέλησης και πίστης του αννθρώπου στον Θεό.
Στο πολυήμερο προσκυνηματικό τους ταξίδι μέσα από τα βουνά, οι πιστοί φορούν λευκούς μανδύες και κρατούν ραβδιά που τους διευκολύνουν στην πορεία τους. Άνθρωποι ευσεβείς, ταπεινοί, αρχέγονες, βιβλικές φιγούρες με βαθιά θρησκευτικότητα, αποπνέουν τη σπάνια πνευματικότητα της βιωματικής πίστης που δεν απελπίζει αλλά ελπίζει».
Διαβάστε επίσης στο site της αθηΝΕΑς:
Σίρλεϊ στο Θέατρο του Νέου Κόσμου
Είδαμε το «Θέλμα και Ίρις» στο Θέατρο Φούρνος | Βρικολακίνες Δαγκωτό!
Θέατρο και Βιωσιμότητα: Ένα Πείραμα σε Έναν Κόσμο που Εξαφανίζεται
