Το 1963, ο Federico Fellini σκηνοθέτησε το κλασικό πια “8 ½“, όπου ένας αποτυχημένος σκηνοθέτης, ο Guido Anselmi, ματαιωμένος από μια ανιαρή καθημερινότητα στην οποία επιβιώνει χωρίς ουσιαστικές σχέσεις, προσπαθεί να δημιουργήσει μια νέα ταινία. Στη διαδικασία αυτή αναπολεί και στοχάζεται θολές μνήμες του παρελθόντος του. Το 2009, κυκλοφόρησε η ταινία “Nine”, σε σκηνοθεσία Rob Marhsall. Ουσιαστικά πρόκειται για το ριμέικ του “8 ½” σε μορφή μιούζικαλ, αφού ο πρωταγωνιστής, ο σκηνοθέτης Guido Contini, ακολουθεί τα ίδια απελπισμένα βήματα, σε μια προσπάθεια να λύσει τις συγκρουσιακές σχέσεις της ζωής του, αλλά και να βρει νόημα και έμπνευση για την ταινία του.
Η Προέλευση της Δημιουργικότητας
Κάθε άτομο, ασχέτως της σκηνοθετικής ιδιότητας, μπορεί να προβάλει τις δικές του ταυτίσεις και ανησυχίες σε σχέση με τα ερωτήματα και τις αναπαραστάσεις των συγκεκριμένων ταινιών, αφού οι σχέσεις, η ανία, η έμπνευση, η δημιουργικότητα, και εν τέλει η αναζήτηση ενός νοήματος, είναι ζητήματα που αποτελούν πεδίο οικουμενικού προβληματισμού. Το ζήτημα της δημιουργικής συμπεριφοράς και της προέλευσής της έχει προβληματίσει την τέχνη, αλλά και την επιστήμη, και συγκεκριμένα αυτήν της Ανάλυσης της Συμπεριφοράς.
Ξεκινώντας με ορισμένα παραδείγματα που αφορούν τον προβληματισμό τού “πώς βρίσκει ένα άτομο την έμπνευσή του”, ας θυμηθούμε το διήγημα του Αντώνη Σαμαράκη “Γραφείον Ιδεών” από τη συλλογή Αρνούμαι (1962). Εκεί, διαβάζουμε για την ιδέα του πρωταγωνιστή να ιδρύσει ένα γραφείο στο οποίο θα εμπορεύεται ιδέες. Στον τόνο του Σαμαράκη διακρίνεται μια κάποια ειρωνεία για τον τρόπο με τον οποίο αξιολογείται ένα έργο ως επιτυχημένο ή εμπνευσμένο, αλλά και για τον συγγραφικό κόσμο, που θεωρεί ότι κατέχει “το θείο δώρο των ιδεών, άφθονες και πρωτότυπες ιδέες, χειμάρρους ιδεών”.
Το σχόλιο είναι ιδιαίτερα εύστοχο, αφού η δημιουργικότητα συνήθως ερμηνεύεται ως αποτέλεσμα της ουσιαστικοποίησης της συμπεριφοράς – δηλαδή της απόδοσης μιας συμπεριφοράς σε ένα ευρύτερο ρεπερτόριο συμπεριφορών όπου ανήκει. Για παράδειγμα, θα λέγαμε με ευκολία ότι το διήγημα του Σαμαράκη είναι ιδιαίτερα καινοτόμο και πρωτοποριακό, γιατί ο ίδιος ήταν ιδιοφυής, ή εμμονικός, ή επίμονος, ή χαρισματικός, ή ακόμα καλύτερα πολύ εμπνευσμένος και δημιουργικός.
Ωστόσο, αυτή η ερμηνεία της συμπεριφοράς δεν είναι λειτουργική για την απόκτηση περισσότερης γνώσης σχετικά με την προέλευσή της, καθώς αυτοί οι χαρακτηρισμοί “είναι” η δημιουργικότητα και όχι οι παράγοντες που την προκαλούν.
Τι Χαρακτηρίζουμε ως Δημιουργική Συμπεριφορά;
Δημιουργική ονομάζουμε μια συμπεριφορά που είναι καινοφανής, δηλαδή νέα και αποτελεσματική στην επίλυση κάποιου προβλήματος στην περίπτωση που δεν υπάρχει κάποιος φανερός κανόνας για την επίλυση αυτού του προβλήματος. Η δημιουργική συμπεριφορά είναι πρωτότυπη, αλλά προκύπτει από τις υπάρχουσες συνθήκες και τη μακροπρόθεσμη αλληλεπίδραση του οργανισμού με τα γεγονότα που περιβάλλουν τη συγκεκριμένη συμπεριφορά.
Επομένως δεν είναι η “τεμπελιά”, ή η “χαμηλή νοημοσύνη”, ή –αλοίμονο!– το φύλο, ή η τάξη, ή η φυλή που σχετίζονται με την ύπαρξη ή όχι δημιουργικής συμπεριφοράς και φαντασίας, αλλά μόνο το μακροπρόθεσμο ιστορικό της αλληλεπίδρασης του ατόμου με τα αποτελέσματα της συμπεριφοράς του στο παρελθόν. Με άλλα λόγια, η καινοφανής συμπεριφορά είναι το τελικό αποτέλεσμα προηγούμενης εκτεταμένης επαφής του ατόμου με παρόμοια γεγονότα στο παρελθόν του και όχι το αποτέλεσμα κάποιας αόρατης-ουσιοκρατικής παρέμβασης.
Αυτός είναι και ο λόγος που η εκτεταμένη επαφή με την επιστήμη της Χημείας, αλλά και η μακροπρόθεσμη και συνεχής αλληλεπίδραση με γεγονότα της ζωής της, προξένησε τη συμπεριφορά της Marie Curie που της επέτρεψε να ανακαλύψει το ράδιο και τη Μυρτώ Κοντοβά να συγγράψει το ασύλληπτα δημιουργικό, φαντασιακό μυθιστόρημα-παραμύθι Το κουβάρι των αλλόκοτων πραγμάτων (2006), στο οποίο καθένας από τους χαρακτήρες ξεδιπλώνεται συναρπαστικά και μαγικά σε ένα σύμπαν εντελώς φανταστικό και ερωτικό με βασικό θέμα τις (ανθρώπινες;) σχέσεις και την ενηλικίωση.
Η Έμπνευση Στο Σελιλόιντ
Με τον προβληματισμό της προέλευσης της έμπνευσης ασχολήθηκε και ο Andrei Tarkovsky στην εμβληματική ταινία “Stalker” (1979). Στo φιλμ, τρία άτομα κινούνται προς τη “Ζώνη”, ένα αφιλόξενο και μυστήριο ως προς την ύπαρξη και το περιεχόμενό του μέρος, στο οποίο υπάρχει ένα δωμάτιο (room) όπου πραγματοποιούνται οι βαθύτερες επιθυμίες του ατόμου που θα καταφέρει να εισχωρήσει σε αυτό.
Πρωταγωνιστές είναι ένας επιστήμονας φυσικός (αναπαράσταση της Επιστήμης) που επιζητεί να αποκτήσει γνώση και διάκριση, ένας συγγραφέας (αναπαράσταση της Τέχνης) που επιθυμεί να αποκτήσει ξανά τη χαμένη του δημιουργικότητα, και ο Stalker που, σαν τον Ψυχοπομπό, μεταφέρει και καθοδηγεί τα άτομα μέσα στη “Ζώνη” – σε έναν άλλο κόσμο. Η ταινία χαρακτηρίζεται για τους αργούς ρυθμούς και την εξαιρετική φωτογραφία, αλλά και τους υπαρξιστικούς διαλόγους που δομούνται στην έννοια της πίστης και της επιθυμίας.
Εν τέλει, κανείς από τους ήρωες δεν εισχωρεί στο δωμάτιο, αρνούμενοι να πραγματοποιηθεί η βαθύτερη ευχή τους, και έτσι συμπεραίνεται (;) ότι οι ήρωες όχι μόνο επιμένουν να αρνούνται και να αποφεύγουν την πραγματικότητα, αλλά αρνούνται και μια εξωτερική παρέμβαση που θα την άλλαζε σε μια νέα (ευχή). Πρόκειται για ένα πιο εύστοχο σχόλιο για το ανολοκλήρωτο και τη συνεχή πάλη με την αμετάβλητη πραγματικότητα που, όσο και αν είναι ανιαρή (όπως είπε ο συγγραφέας, και άλλωστε αναδεικνύεται με το σέπια χρώμα που την περιλαμβάνει σε αντίστιξη με το έγχρωμο της Ζώνης), είναι σταθερή και σίγουρη.
Από την άλλη, και σε αντίστιξη με το “Stalker”, στη γοητευτική ταινία του Roberto Benigni “Η Ζωή Είναι Ωραία” (1997) ο πρωταγωνιστής, ο οποίος μεταφέρεται χωρίς τη θέλησή του σε μια δυστοπία, δημιουργεί μια ψευδή πραγματικότητα μέσα στην αφάνταστα ζοφερή και παράλογη πραγματικότητα που βιώνει όντας αιχμάλωτος σε στρατόπεδο συγκέντρωσης. Και ενώ στον Tarkovsky οι πρωταγωνιστές αποφεύγουν την πραγματικότητα αναζητώντας μια καλύτερη, στην ταινία του Benigni οι πρωταγωνιστές προσπαθούν επίμονα να παραμείνουν στην πραγματικότητά τους και στη συνέχεια να πραγματοποιήσουν την επιθυμία τους να επιστρέψουν πίσω σε αυτή, γιατί όσο προβληματική και αν ήταν, ήταν ωραία σε σχέση με τη νέα εκφυλιστική και βασανιστική.
Η ταινία χαρακτηρίζεται για το εύστοχο χιούμορ και τις ιδιαίτερα συγκινητικές σχέσεις και εκβάσεις των τριών κύριων χαρακτήρων που αμύνονται σε αυτή τη φρικτή και παράξενη όψη της πραγματικότητας, αναδεικνύοντας μια άλλη όψη της δημιουργικότητας, που αναδύεται σαν έναν αναγκαίο μηχανισμό για την επιβίωση.
Γυρνώντας επομένως στο έργο του Fellini και ακολουθώντας μια συμπεριφοριστική ερμηνεία, η δημιουργικότητα δεν είναι “χάρισμα” ή “ταλέντο”, ούτε “βγαίνει από μέσα μας”, ή “είναι κάτι που το έχουμε ή δεν το έχουμε”. Αντιθέτως, είναι κάτι υποκειμενικό και σχετικό, με την έννοια ότι συγκροτείται από το αποτέλεσμα της συσχέτισης ερεθισμάτων με τα αποτελέσματά τους στο περιβάλλον, και άρα η δημιουργικότητα δεν υπόκειται σε κριτήρια.
Αυτό φαίνεται και στο φινάλε της ταινίας “8 ½“ άλλωστε, στην αξιομνημόνευτη σκηνή με τον χορό στο εργοτάξιο, όπου συσχετίζονται η δημιουργία, η τέχνη και οι σχέσεις, η οποία έρχεται σε αντίθεση με την πρώτη σκηνή, όπου ο σκηνοθέτης είναι εγκλωβισμένος στη μοναχικότητα της αγχώδους καθημερινότητας που τον δεσμεύει και το μόνο που του επιτρέπει είναι να ονειρεύεται για να την αποφεύγει.
Διαβάστε ακόμη στην αθηΝΕΑ:
Νευροαρχιτεκτονική: Όταν η Νευροεπιστήμη Συνάντησε την Αρχιτεκτονική
