Μια μαμά που έχει αναλάβει το μεγαλύτερο μέρος της ανατροφής των παιδιών, αλλά παράλληλα δουλεύει, και ένας μπαμπάς που δουλεύει περισσότερο και αναγκαστικά ασχολείται λιγότερο με τα παιδιά. Αυτό είναι το στερεότυπο της σύγχρονης οικογένειας που κυριαρχεί στη Δύση, με διάφορες παραλλαγές, που επιβάλλονται από τις παγιωμένες αντιλήψεις περί οργάνωσης, λειτουργίας και συνοχής των κοινωνιών μας. Κι ενώ αυτά συμβαίνουν στη Δύση, κάπου αλλού η εικόνα είναι εντελώς διαφορετική.
Στα απομακρυσμένα νησιά Kihnu και Manija, στα ανοιχτά των ακτών της Εσθονίας, μιας χώρας με περισσότερα από 2.000 νησιά, οι γυναίκες είχαν πάντα τα ηνία. Oι άνδρες ήταν ψαράδες ή εργάζονταν στο εξωτερικό και στην ενδοχώρα. Υπολογίζεται ότι από τους 350 μόνιμους κατοίκους στο Kihnu μόνο 5 είναι άνδρες.
Αυτές οι κοινότητες, οι οποίες μάλιστα περιλαμβάνονται στη λίστα της άυλης πολιτιστικής κληρονομιάς της UNESCO, θεωρούνται σήμερα οι τελευταίες μητριαρχικές κοινωνίες στην Ευρώπη. Ωστόσο, εξαιτίας του τουρισμού και του μειούμενου πληθυσμού, το μέλλον για τον παραδοσιακό τρόπο ζωής των γυναικών αυτών των νησιών φαντάζει αβέβαιο. Οι γυναίκες εκεί άντεξαν την 50ετή σοβιετική κατοχή, που διήρκεσε μέχρι τις αρχές της δεκαετίας του ’90, έχοντας την ευθύνη για τα πάντα: μεγάλωναν τα παιδιά τους, έραβαν τα ρούχα τους, οδηγούσαν τρακτέρ.
Οι γυναίκες επικεφαλής κάθε χωριού διοικούν την περιοχή μέσα από επιτροπές. Έπειτα από μια τελετή ενηλικίωσης στην εφηβεία, οι γυναίκες Mosuo αποκτούν το δικαίωμα να επιλέγουν οι ίδιες τους εραστές τους, ενώ είναι ελεύθερες να έχουν όσους εραστές επιθυμούν στη διάρκεια της ζωής τους.
Στο Kihnu, οι γυναίκες είναι υπεύθυνες για όλα: για τη διατήρηση του τραγουδιού, του χορού, της παραδοσιακής υφαντικής και της χειροτεχνίας, ακόμη και για την κηδεία τους. Όταν μια γυναίκα από το νησί φτάσει τα 60 της, ξεκινά να προετοιμάζεται για την κηδεία της. Αυτό σημαίνει ότι ράβει τα ρούχα που θα βάλει και ετοιμάζει τα γάντια για τους άνδρες που θα επιλέξει να τη θάψουν.
Σύζυγος Guest Star
Για περισσότερα από 2.000 χρόνια, οι Mosuo, μια από τις 56 αναγνωρισμένες εθνοτικές ομάδες της Κίνας, ζουν στις επαρχίες Sichuan και Yunnan. Μια γυναίκα Mosuo εκλέγεται επικεφαλής ενός μητριαρχικού νοικοκυριού, το οποίο συνήθως απαρτίζεται από πολλές οικογένειες. Οι γυναίκες κάθε νοικοκυριού έχουν το επίθετο της μητέρας, ακολουθώντας τη μητρική γραμμή συγγένειας.
Οι γυναίκες επικεφαλής κάθε χωριού διοικούν την περιοχή μέσα από επιτροπές. Έπειτα από μια τελετή ενηλικίωσης στην εφηβεία, οι γυναίκες Mosuo αποκτούν το δικαίωμα να επιλέγουν οι ίδιες τους εραστές τους, ενώ είναι ελεύθερες να έχουν όσους εραστές επιθυμούν στη διάρκεια της ζωής τους.
«Είμαστε κληρονόμοι της ζωής, πρέπει να εκτελέσουμε αξιοπρεπώς αυτή την αποστολή, την οποία μας εμπιστεύτηκε ο Sibu (ο θεός των Bribri). Πρέπει να πασχίσουμε για να χτίσουμε πολύτιμους τρόπους ύπαρξης στην κοινωνία».
Στο πλαίσιο αυτού του ιδιότυπου «γάμου», οι άνδρες επισκέπτονται το σπίτι της γυναίκας έπειτα από πρόσκληση και περνούν το βράδυ σε δωμάτιο που έχει καθοριστεί. Μόλις χαράζει, οι άνδρες επιστρέφουν στο σπίτι τους, καθώς τα ζευγάρια δεν συζούν. Αν προκύψουν παιδιά, αυτά μεγαλώνουν αποκλειστικά στην οικογένεια της γυναίκας, με τους αδελφούς και τους θείους να αναλαμβάνουν τον πατρικό ρόλο. Ακόμη, οι γυναίκες είναι υπεύθυνες και για τη διαχείριση των περιουσιακών στοιχείων.
Υπολογίζεται ότι υπάρχουν 56.000 Mosuo στον συνολικό πληθυσμό του 1,3 δισεκατομμυρίου κατοίκων της Κίνας. Και παρότι ο συγκεκριμένος πληθυσμός μοιάζει σαν σταγόνα στον ωκεανό μπροστά στον υπόλοιπο πληθυσμό της Κίνας, έχει ενδιαφέρον διότι υιοθετεί μια διαφορετική κοινωνική συνθήκη. Τις μητρογραμμικές κοινωνίες. Μητρογραμμική είναι η καταγωγή που ορίζεται αποκλειστικά από τη μητέρα και τις γυναίκες που συνδέονται μαζί της με σχέσεις ευθύγραμμης αιματοσυγγένειας.
Κληρονόμοι της Ζωής
Όπως οι υπόλοιπες μητρογραμμικές κοινωνίες λοιπόν, οι Bribri στην Κόστα Ρίκα –που αριθμούν τουλάχιστον 12.000 μέλη– είναι οργανωμένοι σε φυλές. Κάθε φυλή αποτελείται από μια διευρυμένη οικογένεια και διοικείται από γυναίκες, οι οποίες είναι οι μόνες που, σύμφωνα με την παράδοση, κληροδοτούν τη γη στα παιδιά τους. Και είναι εκείνες που έχουν το δικαίωμα να ετοιμάζουν το «ιερό» κακάο που χρησιμοποιείται στις θρησκευτικές τελετουργίες τους. Μάλιστα, οι αυτόχθονες γυναίκες Bribri τρέχουν ένα πρότζεκτ οικολογικού τουρισμού και οργανικής καλλιέργειας.
Με περίπου 4,2 εκατομμύρια μέλη, η Minangkabau είναι η μεγαλύτερη σε αριθμό μητριαρχική κοινωνία στον κόσμο. Οι Minangs είναι αυτόχθονες των Minangkabau Highlands, στη Δυτική Σουμάτρα της Ινδονησίας. Στη φυλή αυτή οι γυναίκες απολαμβάνουν μεγάλου σεβασμού.
Όπως τονίζει μια από τις εκπροσώπους των Bribri, η Noemy Blanco Salazar: «Είμαστε κληρονόμοι της ζωής, πρέπει να εκτελέσουμε αξιοπρεπώς αυτή την αποστολή, την οποία μας εμπιστεύτηκε ο Sibu (ο θεός των Bribri). Πρέπει να πασχίσουμε για να χτίσουμε πολύτιμους τρόπους ύπαρξης στην κοινωνία. Η ενέργεια της Μάνας Γης είναι η δύναμη που ενδυναμώνει το πνεύμα μας. Η στενή σχέση με τις γιαγιάδες μας είναι πυλώνας γνώσης… Μεταδίδουμε την αξία της ζωής στην προσέγγισή μας προς τη Μητέρα Φύση ως έναν βιωματικό χώρο καθημερινά: στις εργασίες στην κουζίνα, στις τελετές και στο μεγάλωμα των παιδιών μας».
Η Πολυπληθέστερη Μητριαρχική Κοινωνία
Με περίπου 4,2 εκατομμύρια μέλη, η Minangkabau είναι η μεγαλύτερη σε αριθμό μητριαρχική κοινωνία στον κόσμο. Οι Minangs είναι αυτόχθονες των Minangkabau Highlands, στη Δυτική Σουμάτρα της Ινδονησίας. Στη φυλή αυτή οι γυναίκες απολαμβάνουν μεγάλου σεβασμού. Το οικογενειακό όνομα και η περιουσία κληροδοτούνται από τις μητέρες. Και αυτή η κοινότητα είναι μητρογραμμική. Είθισται οι παντρεμένες γυναίκες να μένουν στο πατρικό τους σπίτι και συχνά οι σύζυγοι δεν μένουν μαζί τους, απλώς τις επισκέπτονται.
Αυτά τα έθιμα υπήρχαν από τα πολύ παλιά χρόνια. Έχουν τις ρίζες τους στον καιρό που οι Khasis είχαν πολλούς συντρόφους κι έτσι ήταν δύσκολο να καθοριστεί η πατρότητα.
Η θρησκεία και η πολιτική ζωή ανήκει στους άνδρες, μόνο όμως με την άδεια των γυναικών. Ενώ ο αρχηγός της φυλής είναι πάντα άνδρας, οι γυναίκες είναι εκείνες που τον επιλέγουν και εκείνες που τον απομακρύνουν από το αξίωμα αν αποδειχτεί κατώτερος των περιστάσεων. Στην ηλικία των 10 ετών, τα αγόρια εγκαταλείπουν το σπίτι της μητέρας τους για να μείνουν σε ανδρικά σπίτια και να διδαχτούν πρακτικές δεξιότητες και τη θρησκεία τους.
Αρκεί να Αποκτήσεις Κόρη
Στις πυκνές ζούγκλες της βορειοανατολικής Ινδίας βρίσκεται ένα μικρό χωριό, το Mawlynnong. Εκεί, τα περίπου 500 μέλη της φυλής Khasi ακολουθούν ακόμα αρχαίες μητριαρχικές παραδόσεις. Σε περίπτωση κληρονομικής διαδοχής, χρήματα, ιδιοκτησία και εξουσία περνούν από μητέρα σε κόρη.
Τα κορίτσια πηγαίνουν σχολείο στο χωριό μέχρι την εφηβεία τους, αν και κάποια μετακομίζουν στην πρωτεύουσα από 11 ή 12 χρονών για περαιτέρω εκπαίδευση. Μετά, θα συνεχίσουν τις σπουδές τους ή θα επιστρέψουν στο Mawlynnong, ώστε να φροντίσουν τους γονείς τους. Έχουν την επιλογή να παντρευτούν όποιον θέλουν και δεν στιγματίζονται αν πάρουν διαζύγιο ή αποφασίσουν να μείνουν ανύπαντρες.
Αν όμως δεν αποκτήσουν κόρη, αυτό είναι σοβαρό πρόβλημα. Μόνο τα κορίτσια μπορούν να διασφαλίσουν τη διαιώνιση μιας οικογένειας και για αυτό τον λόγο οι οικογένειες χωρίς κόρες ονομάζονται ΙΑΡ-duh, ή «εξαφανισμένες». Αυτά τα έθιμα υπήρχαν από τα πολύ παλιά χρόνια. Έχουν τις ρίζες τους στον καιρό που οι Khasis είχαν πολλούς συντρόφους κι έτσι ήταν δύσκολο να καθοριστεί η πατρότητα. Ή από τότε που οι άντρες πρόγονοί τους έφευγαν μακριά για να πολεμήσουν κι έτσι δεν μπορούσαν να φροντίσουν τις οικογένειές τους. Σήμερα οι άνδρες διοικούν το συμβούλιο του χωριού, σπάνια όμως έχουν περιουσία.
Οι Khasi συγκαταλέγονται στις σύγχρονες μητριαρχικές κοινότητες. Τηρούν τους νόμους του ινδικού Συντάγματος και πολλοί από αυτούς είναι χριστιανοί μετά την έλευση των ορθόδοξων ιεραπόστολων.
Kηπουρική από Κοινού = Γάμος
Οι Nagovisi ζουν στην Bougainville, ένα νησάκι δυτικά της Νέας Γουινέας, και είναι χωρισμένοι σε δύο μητρογραμμικές ομάδες, οι οποίες με τη σειρά τους χωρίζονται σε μητρογραμμικές φυλές. Οι γυναίκες Nagovisi κατέχουν ηγετικές θέσεις στις φυλές αυτές, όπως και στις τελετές, και ασχολούνται μόνες τους με τη γη που τους ανήκει. Ο ανθρωπολόγος Jil Nash που μελέτησε τη συγκεκριμένη κοινωνία, παρατήρησε ότι στην περίπτωση του γάμου η γυναίκα Nagovisi εξισώνει τη σεξουαλικότητα με την… κηπουρική. Δηλαδή, αν ο γάμος δεν είναι θεσμοθετημένος, αλλά ένα ζευγάρι κυκλοφορεί μαζί, κοιμάται μαζί και ο άνδρας βοηθά τη γυναίκα στην κηπουρική, τότε οι δυο τους θεωρούνται παντρεμένοι.
Η κοινωνική οργάνωση της Akan χτίστηκε γύρω από τη μητριαρχία, στην οποία η κληρονομία, ο πλούτος και η ενασχόληση με την πολιτική είναι καθαρά θέματα γυναικεία.
Κάθε ενήλική γυναίκα έχει δικαίωμα να καλλιεργεί τη γη των πατρογονικών εδαφών της και να τρέφεται από αυτή. Αν κάποιος αρνηθεί ωστόσο το φαγητό που εκείνη θα του σερβίρει, αυτό θεωρείται προσβλητικό και αποτελεί λόγο διαζυγίου.
Ο Πατέρας Σημαντικός για τον Ανιψιό, Αλλά Όχι για τον Γιο
Τα μέλη της Akan αποτελούν την πλειονότητα στην Γκάνα, όπου κατοικούν κατά κύριο λόγο. Η κοινωνική οργάνωση της Akan χτίστηκε γύρω από τη μητριαρχία, στην οποία η κληρονομία, ο πλούτος και η ενασχόληση με την πολιτική είναι καθαρά θέματα γυναικεία. Οι ηγέτες της φυλής είναι γυναίκες, όμως και οι άνδρες κατέχουν κάποιες ηγετικές θέσεις στην κοινωνία. Οι κληρονομικοί αυτοί ρόλοι, ωστόσο, έχουν περάσει μητρογραμμικά – δηλαδή από τις μητέρες και τις αδερφές των ανδρών.
Επίσης, οι άνδρες δεν οφείλουν να υποστηρίζουν μόνο τις οικογένειές τους, αλλά και εκείνες των θηλυκών συγγενών τους. Εκεί οι άνδρες κατέχουν σημαντικό ρόλο στη ζωή του γιου της αδελφής τους, αλλά όχι και στου δικού τους γιου. Η Akan είναι μια πολυγαμική κοινωνία, όπου οι άνδρες συνδέονται περισσότερο με τις γυναίκες συγγενείς και οι γυναίκες είναι επικεντρωμένες στη διαχείριση ολόκληρης της φυλής.
Οι Αμαζόνες της Κένυας
Πρόκειται για μια από τις πιο πρόσφατες μητριαρχικές κοινότητες στον κόσμο. Το Umoja Usao είναι ένα αμιγώς γυναικείο χωριό που «ιδρύθηκε» μόλις το 1990. Ξεκίνησε ως καταφύγιο για τις επιζήσασες κακοποιητικών και υποχρεωτικών γάμων. Παλαιότερα τα μέλη του ανήκαν στη φυλή Samburu της Κένυας, στην οποία οι γυναίκες είναι κτήμα των συζύγων τους. Πολλές γυναίκες βιάστηκαν ή ξυλοκοπήθηκαν από την οικογένειά τους, αλλά και από ξένους.
Οι γυναίκες που εγκαταλείφθηκαν από τους συζύγους τους ή διέφυγαν για να γλιτώσουν από τη δυστυχία τους κατέφυγαν στο Umoja με τα παιδιά τους. Οι άνδρες απαγορεύονται στο χωριό.
Γυναικείες Περιουσίες με Διαχειριστές Άνδρες
Η Garo είναι μια ακόμη ινδική φυλή που κατοικεί στα βουνά των βορειοανατολικών κρατιδίων. Είναι η δεύτερη μεγαλύτερη φυλή στο κρατίδιο Meghalaya και οι συνήθειές της είναι παρεμφερείς με εκείνες των Khasi. Τα παιδιά παίρνουν το επίθετο και την περιουσία της μητέρας τους και οι άνδρες μετακομίζουν στο σπίτι της συζύγου μετά τον γάμο. Η φυλή αυτή πιστεύει στην έμφυλη ισότητα. Ως εκ τούτου, ιδιοκτήτες της περιουσίας είναι οι γυναίκες, αλλά διαχειριστές τους οι άνδρες.
Η Μητριαρχία Κάνει Καλό στην Υγεία
Μια ομάδα επιστημόνων με επικεφαλής τον Adam Reynolds του Πανεπιστημίου του Νέου Μεξικού έβαλε στόχο της να διαπιστώσει αν οι γυναίκες στη φυλή των Mosuo είχαν καλύτερη υγεία από τους άνδρες. Κατέγραψαν λοιπόν τους δείκτες υγείας ατόμων που ζούσαν σε μια μητρογραμμική κοινωνία και εκείνους ατόμων με πατρογραμμική καταγωγή και τους συνέκριναν χρησιμοποιώντας στατιστικές μεθόδους.
Η μελέτη κατέληξε στο συμπέρασμα ότι, παραχωρώντας αυτονομία στις γυναίκες, που κατά κανόνα είναι κάτι το οποίο ισχύει για τους άνδρες, βελτιώνεται η υγεία τους. Τα συμπεράσματα των επιστημόνων δημοσιεύτηκαν στην επιστημονική επιθεώρηση «Proceedings of the National Academy of Sciences». Κατά τη διάρκεια της έρευνας, μετρήθηκαν τα επίπεδα της CRP (C-αντιδρώσα πρωτεΐνη, μια γλυκοπρωτεΐνη του ορού που παράγεται από το ήπαρ κατά τη διάρκεια οποιασδήποτε οξείας φλεγμονής) στο αίμα 371 συμμετεχόντων από τη φυλή Mosuo.
Μόλις ένα 3,6% των γυναικών που ζούσαν σε μητριαρχικές περιοχές βρέθηκε ότι έχει υψηλά επίπεδα αυτού του δείκτη που δεν σχετίζονταν με άλλες παθήσεις. Στις πατρογραμμικές κοινότητες, το αντίστοιχο ποσοστό στις γυναίκες ήταν 8,3%. Μετά την εξέταση της αρτηριακής πίεσης σχεδόν χιλίων ατόμων από τη φυλή, οι γυναίκες που ζούσαν σε μητρογραμμικές περιοχές εμφάνιζαν υπέρταση σε ποσοστό 25,6%. Το ένα τρίτο των γυναικών στις περιοχές με τις οποίες έγινε σύγκριση είχαν υπέρταση.
Οι άνδρες Mosuo που ζουν σε μητριαρχικές περιοχές είχαν σε διπλάσιο ποσοστό υψηλά επίπεδα της CRP σε σχέση με τις γυναίκες τους, ωστόσο η διαφορά ήταν μικρή (27,8%). Οι γυναίκες έχουν συνήθως υψηλότερη αρτηριακή πίεση σε σχέση με τους άνδρες μετά το τέλος της αναπαραγωγικής τους ηλικίας, ενώ σε όλη τη διάρκεια της ζωής τους είναι και πιο επιρρεπείς στις φλεγμονές. Και οι δύο αυτοί παράγοντες επηρεάζουν το προσδόκιμο ζωής, καθώς συνδέονται με άλλες σοβαρές παθήσεις.
Μια εκ των συγγραφέων της μελέτης, η Siobhán Mary Mattison, εξηγεί τα επιστημονικά συμπεράσματα: «Οι γυναίκες σε αυτές τις μητριαρχικές κοινότητες έχουν μεγάλη αυτονομία ως προς τη λήψη αποφάσεων και άριστη κοινωνική στήριξη. Δεδομένου ότι οι γυναίκες έχουν μεγαλύτερο κίνδυνο να εμφανίσουν κάποια χρόνια πάθηση, παγκοσμίως, το γεγονός ότι σε αυτή την κοινότητα έχουν καλύτερη υγεία από τους άνδρες κάτι μας λέει».
Και οι υπόλοιποι συγγραφείς της μελέτης συμφωνούν μαζί της. Και επισημαίνουν ότι το να είναι ο αρχηγός του νοικοκυριού κάποιος συνδέεται αντιστρόφως με υψηλά επίπεδα της CRP, γεγονός που υποδηλώνει ότι η αυτονομία έχει «προστατευτικές» ιδιότητες κατά της φλεγμονής.
Προφανώς και μια μελέτη που είναι περιορισμένη σε μια και μόνο κοινότητα ανθρώπων δεν μπορεί να θεωρηθεί καθοριστικής σημασίας, είναι όμως ένας δείκτης του ότι η υγεία μας καθορίζεται και από τον πολιτισμό και τους περιορισμούς που αυτός μας θέτει, τονίζουν οι ίδιοι.
Διαβάστε επίσης στην αθηΝΕΑ και στο μηνιαίο newsletter No Man’s Land – στο οποίο μπορείτε να κάνετε την εγγραφή σας εδώ:
Παρθένες με τη Βούλα στον 21ο Αιώνα!
Μπορεί η Επανάσταση των Γυναικών στο Ιράν να Φέρει την Αλλαγή;
