Οι φανταστικές ιστορίες στις σελίδες των παιδικών βιβλίων είναι εύπλαστο υλικό. Δεν είναι εύκολο να αποκτήσουν σχήμα, όμως δίνουν στον συγγραφέα τους τη δυνατότητα να χτίζουν κόσμους από την αρχή. Τα παιδικά βιβλία που αναφέρονται σε ιστορικά γεγονότα, από την άλλη, υπόκεινται στον νόμο της… βαρύτητας. Τα ιστορικά γεγονότα είναι αδιαπραγμάτευτα, τετελεσμένα, καταγεγραμμένα.
Ο συγγραφέας, σε αυτή την περίπτωση, αλιεύει από έτοιμο υλικό, αλλά καλείται να προσπεράσει ένα σωρό σκοπέλους. Και να ανακαλύψει τον τρόπο εκείνο που δεν ευτελίζει τη σημασία των γεγονότων, δεν δημιουργεί ψεύτικες εντυπώσεις, που μιλάει στα παιδιά για τα ιστορικά γεγονότα που πονάνε με τρόπο δημιουργικό.
Ευτυχώς, οι ιστορικές αφηγήσεις δεν περιλαμβάνουν μόνο ήρωες, βασιλιάδες και ημερομηνίες. Μαζί με αυτούς, αποκτούν πλέον υπόσταση και όλοι οι άνθρωποι που έζησαν τα γεγονότα, αυτή η μεγάλη δύναμη που, παρότι αθέατη, συγκλονίζει με τις περιπέτειες, την αυτοθυσία, την εφευρετικότητα, την αλληλεγγύη.
Για τα 100 χρόνια από τη Μικρασιατική Καταστροφή γράφτηκαν πολλά και καλά παιδικά βιβλία. Είτε για να εξιστορήσουν τα σημαντικά γεγονότα και τους πρωταγωνιστές που σφράγισαν αυτό τον πόλεμο είτε για να αγκαλιάσουν τρυφερά τους αθέατους ήρωές του.
Το Aγόρι στο Θεωρείο | Αγγελική Δαρλάση | Εκδόσεις Μεταίχμιο
Μετά τη Μικρασιατική Καταστροφή οι πρόσφυγες που καταφεύγουν στην Ελλάδα είναι πάνω από ένα εκατομμύριο. Στην Αθήνα καταφθάνουν τον πρώτο καιρό 70.000 πρόσφυγες. Άλλοι μένουν σε καταυλισμούς, άλλοι σε στρατώνες, άλλοι στα 81 θεωρεία του πρώτου Εθνικού Θεάτρου της Αθήνας στην πλατεία Κοτζιά για πέντε ολόκληρα χρόνια. Στα θεωρεία-σπίτια του θεάτρου οι πρόσφυγες έζησαν παρατημένοι για καιρό, προσπαθώντας να οργανώσουν υποτυπωδώς μια ζωή εγκλωβισμένη σε ένα ακίνητο και ανίκητο παρών.
«“Μοιάζει με κουκλόσπιτο”, κατέληξε η Αρετή όταν είδε το νέο τους σπίτι. Η πρώτη τους ζωή είχε τελειώσει οριστικά κι αυτό ήταν κάτι που δεν ήταν εύκολο να αποδεχτούν. Δεν ήταν εύκολο ν’ αποδεχτούν πως είχαν χάσει τους γονείς τους, το σπίτι, την πατρίδα τους».
Ο Δρόσος, μικρό παιδί κι αυτός, θα παλέψει πολύ για να προστατέψει την αδερφή του και θα νιώσει από πρώτο χέρι το σκληρό πρόσωπο της νέας τους πατρίδας. Αλλά θα βρει τη δύναμη όταν ανακαλύψει το μισοκατεστραμμένο αντίτυπο της «Τρικυμίας» του Shakespeare στον χώρο του θεάτρου, με σκισμένες σελίδες, με λειψή ιστορία, να οργανώσει μια παράσταση που έχει για σκηνικά και κοστούμια κουρέλια και συντρίμμια. «Γιατί, όταν ζεις σ’ ένα θέατρο, η ζωή, τελικά, µπορεί να παίρνει πολλά και διαφορετικά πρόσωπα».
Μια ιστορία για ανθρώπους στους δρόμους της προσφυγιάς, επίκαιρη πάντα, ένα βραβευμένο βιβλίο, που πέρυσι κυκλοφόρησε σε επετειακή έκδοση με αφορμή τα 100 χρόνια της Μικρασιατικής Καταστροφής. → Για παιδιά από 11 ετών
Το Μαντίλι με τα Τριαντάφυλλα | Αλεξάνδρα Μητσιάλη | Εικον. Θέντα Μιμηλάκη | Εκδόσεις Πατάκη
Μια βαθιά ανθρώπινη ιστορία με φόντο τη χρονιά που το βαρύ πέπλο του πολέμου και του ξεριζωμού σκέπασε τον φωτεινό ουρανό της Σμύρνης. Φωτεινό σαν το κοραλλένιο φουστάνι που ράβει στην Αριστούλα η μητέρα της για την ονομαστική της γιορτή.
Στις 12 Σεπτεμβρίου, παραμονή της γιορτής της, κάτι γίνεται όμως, η θάλασσα είναι γεμάτη βάρκες, τις βλέπει από το χαγιάτι της φίλης της Αϊσέ. Κι όταν ξημερώνει πια, ανήμερα στη γιορτή της, η Σμύρνη είναι πνιγμένη στη φωτιά και στον καπνό.
Η συγγραφέας, μιλώντας για το βιβλίο, στο οποίο καταφέρνει να ισορροπήσει τον «παραλογισμό» των μεγάλων με την αθωότητα των παιδιών, αναφέρει: «Στον κόσμο τους, στον κόσμο των παιδιών, όλα συνδέονται με τις προετοιμασίες της γιορτής: το κοραλλί καινούργιο φόρεμα, το γλυκό με τα πορτοκάλια και τα μοσχολέμονα που θα ετοιμάσει η Φατιμέ, το μαντίλι με τα τριανταφυλλάκια που η Αριστούλα περιμένει από την Αϊσέ να βγάλει από το κεφάλι της και, όπως έχει υποσχεθεί, να της το χαρίσει.
[…] Στον κόσμο των παιδιών οι αγκαλιές των μανάδων στα δυο σπίτια ανοίγουν το ίδιο μυρωδάτες και παρήγορες. Οι αγαπημένες κούκλες μιλούν στη γλώσσα της παιδικής ηλικίας, που ακούγεται κοινή. Το κραγιόν της Ελληνίδας μητέρας και τα κεφαλομάντιλα της Τουρκάλας γιαγιάς είναι τα κρυφά παιχνίδια των κοριτσιών που θέλουν να γίνουν για λίγο μεγάλες.
[…] Νομίζω ότι αυτό το βιβλίο μιλά για το πανανθρώπινο και διαχρονικό αίτημα των ανθρώπων και των λαών να ζήσουν συμφιλιωμένοι μια ειρηνική ζωή απολαμβάνοντας τον όμορφο κόσμο που τους περιβάλλει». → Για παιδιά από 8 ετών
Τζιέρι μου, 1922 | Κείμενο-Εικον. Φωτεινή Στεφανίδη | Εκδόσεις Καλειδοσκόπιο
«Βγήκε στην αυλή απ’ την κουζίνα φέρνοντας μια πιατέλα γεμάτη ως επάνω κουτσομούρα. Την είχε καλοτηγανίσει. Σκοντάφτει στο μαρμαράκι της πόρτας, πάρ’ τα όλα κάτω.
“Δε βαριέσαι”, λέει στο λεπτό. “Ψι ψι ψι”, έδωσε τα ψάρια στα γατιά.
Μέχρι να φάνε εκείνα, σκουπίζει το ίδιο τηγάνι, ανάβει το πετρογκάζ, βάζει το τηγάνι επάνω με φρέσκο λάδι. Περιμένει ένα λεπτό. Κόβει δυο σφιχτές ντομάτες κι ένα μεγάλο κρεμμύδι, τα ρίχνει μέσα. Συνεχίζει ρίχνοντας καμιά δεκαριά αβγά, ένα ένα. Το λάδι πιτσίλαγε, χάλαγε τον κόσμο. Τρίβει φέτα από πάνω. Ρίγανη, πιπέρι. Χωρίς κουβέντα κάτσαμε και φάγαμε. Αυτή ήταν η γιαγιά μου. Τα έχανε όλα, άρχιζε από την αρχή».
H ζωγράφος στις γραμμές και στις λέξεις Φωτεινή Στεφανίδη μας μεταφέρει εικόνες από τη ζωή πριν από τη Μικρασιατική Καταστροφή, αλλά και από το μετά, τη ζωή της προσφυγιάς και της εγκατάστασης στην Ελλάδα. Αφηγήσεις της γιαγιάς της, της Φωτεινιώς, από τα Τρίγλια της Προύσας, με τη μυθιστορηματική ζωή, από τόπο σε τόπο, από χαμό σε χαμό, από το απόλυτο τίποτα σε μια ρίζα που καρποφόρησε ξανά. Ψηφίδες μιας ζωής που μας παραδίδονται με αλήθεια και ομορφιά. → Για παιδιά από 12 ετών
Για να Ζούμε Ενωμένοι. Νίκες και Ήττες μιας Μεγάλης Ιδέας | Ελένη Σβορώνου | Εικ. Χρήστος Κούρτογλου | Εκδόσεις Μεταίχμιο
Η Ελένη Σβορώνου δεν καταπιάνεται με την ιστορία για πρώτη φορά. Είναι μια τέχνη που κατέχει καλά. Και όσο ενδιαφέρον έχουν οι ιστορίες της, άλλο τόσο έχουν και οι σκέψεις και οι προβληματισμοί της γύρω από αυτές:
«Και τώρα που τελειώσαμε με την επέτειο των 200 χρόνων από την Επανάσταση τι; [σ.σ. αναφέρεται στις δύο επετειακές για την ελληνική ιστορία χρονιές, το 2021 και 2022] Μετά τη δημιουργική έκρηξη που μας κατέλαβε όλους, συγγραφείς, εκπαιδευτικούς, γονείς, ακαδημαϊκούς, ερευνητές, αναγνώστες, όλους όσοι τελικά συμμετείχαμε σε αυτό το μεγάλο συμπόσιο αναστοχασμού της ταυτότητάς μας, μετά από αυτό τι; Ένα έτος «μαύρης επετείου» της Καταστροφής του ’22; Μετά τη γιορτή ο θρήνος και μετά τη νίκη η ήττα;
[…] Για να απαντήσω στα ερωτήματα που θέτει η μετάβαση από μια νίκη σε μια ήττα, έπρεπε να σκάψω λίγο σε αυτό που μας διδάσκουν λιγότερο στο σχολείο, γιατί ποτέ δεν υπάρχει χρόνος, η «ύλη» δεν βγαίνει, στο ενδιάμεσο μεταξύ του 1821 και του 1922.
Σε αυτές της υποφωτισμένες πλευρές της ζωής της, ατομικής και συλλογικής, δεν κρύβονται αλήθειες που είναι πιο σημαντικές ίσως από τα κορυφαία γεγονότα που προκαλούν ρίγη συγκίνησης;
[…] Άνοιξα το σεντούκι και βρήκα τόσους θησαυρούς που δεν ήξερα ποιος θα είναι ο κεντρικός ήρωας στην αφήγησή μου, ποιος άξιζε τον πρώτο ρόλο. Τελικά τον πήρε η υπόθεση της ενότητας της κοινωνίας της».
Mε εξαιρετική εικονογράφηση από τον Χρήστο Κούρτογλου. → Για παιδιά από 7-8 ετών
1923. Εχθρική Πατρίδα | Kείμενο-Εικον. Θανάσης Πέτρου | Εκδόσεις Ίκαρος
Ο Θανάσης Πέτρου στο προηγούμενο graphic novel του, «1922. Το Τέλος του Ονείρου», καταγράφει τι προηγήθηκε πριν από τη Μικρασιατική Εκστρατεία, για να ακολουθήσει στη συνέχεια της αφήγησης το Α′ Σώμα της στρατιάς στην πορεία του προς Ανατολάς: Μανγκάλ Νταγ, Αφιόν Καραχισάρ, Εσκισεχίρ, Κιουτάχεια.
Σε αυτό το graphic novel, με τίτλο «1923. Εχθρική Πατρίδα», περιγράφει με ρεαλισμό τα συντρίμμια της ήττας. Τον βίαιο εκτοπισμό των προσφύγων, την εγκατάσταση στη νέα πατρίδα που βλέπει με μισό μάτι τους «τουρκόσπορους», τις κακουχίες, την ανημπόρια, την αναζήτηση που οδηγεί σε δρόμους απ’ όπου δεν είχαν ξαναπεράσει.
Τα καρέ του Θανάση Πέτρου είναι μια «εφημερίδα» εποχής, στα οποία γεγονότα και άνθρωποι, πολιτικές και προσωπικές διαδρομές, φτιάχνουν τη νέα πραγματικότητα που διαδέχτηκε την καταστροφή. Χωρίς ωραιοποιήσεις, περιγράφει με θάρρος την πραγματικότητα εκείνων των καιρών. Το νέο που γεννιόταν, μεταξύ αυτών και το ρεμπέτικο, αλλά και αυτά που είχαν χαθεί για πάντα. → Για εφήβους από 12-13 ετών και ενήλικες
Το Μισό Πιθάρι | Φωτεινή Φραγκούλη | Εικον. Εύη Τσακνιά | Εκδόσεις Πατάκη
«Μείνε στην όχθη σου εσύ. Να αγαπάς και να θυμάσαι!» Ο παππούς Μανώλης δεν ζούσε πια, αλλά η συμβουλή του αντηχούσε στα αυτιά της εγγονής του, της Ελένης. Ο παππούς έζησε πρόσφυγας στον Μόλυβο, στη Μυτιλήνη, απέναντι από τις «χαμένες πατρίδες». Το άλλο μισό του πιθαριού που φύλαγε βρισκόταν εκεί, απέναντι. Τα χώριζε η θάλασσα, τα χώριζαν οι ιστορίες και οι αναμνήσεις. Τα ένωνε η θάλασσα, σε μοίρα κοινή.
«”Αλλιώτικες που είναι οι θάλασσες και οι παραλίες το χειμώνα”, σκεφτόταν [το Λενιώ]. Ξάφνου, μέσα στα ξύλα, στα πεταμένα μπουκάλια, στις παρατημένες και σχισμένες σαγιονάρες, τις παράταιρες, βλέπει ένα παντοφλάκι, μα ένα παντοφλάκι! “Ααα! Τι να ’ναι αυτό;” είπε μέσα της. “Σαν βαρκάκι, σαν γόνδολα”. Ήταν υφασμάτινο, με χρυσοκλωστές και πολύχρωμα λουλούδια. […]
“Κοίτα, παππού, ένα παντοφλάκι παράξενο”. “Πασουμάκι τούρκικο είναι, Λενιώ. Τέτοια φορούσαν τα χρόνια τα παλιά οι πλούσιες Τουρκαλίτσες”. “Μου αρέσει πολύ, παππού!” “Εμ τι! Είναι δειχτερά τα πασούμια, όμορφα, πλουμιστά και χειροποίητα. Είδες ταξίδι το άτιμο! Η θάλασσα μας το έφερε. Είδες τη θάλασσα, Λενιώ! “Να το πάρουμε μαζί μας, παππού;” “Τι να το κάνεις, μάτια μου. Εγώ λέγω να το ταξιδέψουμε απέναντι να πάει να βρει το ταίρι του. Καλύτερα, ε;”
Το έβαλε, λοιπόν, ο παππούς πάνω στο κύμα και είπε ψιθυριστά: “Άντε στο καλό, άντε να βρεις το ταίρι σου”. Ύστερα, κοίταξε το πασουμάκι που αρμένιζε ανατολικά και είπε με χαμόγελο και πιο δυνατά: “Χαιρετίσματα!”».
Εικόνες του Αιγαίου, θύμησες που πάνε κι έρχονται με τα κύματα. Ένα όμορφα εικονογραφημένο (και βραβευμένο) βιβλίο. → Για παιδιά από 6 ετών
Διαβάστε επίσης στην αθηΝΕΑ:
