Μία ομάδα νεαρών γυναικών από τη Φοινίκη με προορισμό τους Δελφούς παγιδεύεται στη Θήβα λόγω του πολεμικού κλίματος που επικρατεί. Έτσι, ο Ευριπίδης μας παρουσιάζει τον Χορό των Φοινισσών, που θα μας διηγηθούν τον περίφημο μύθο των Λαβδακιδών.
Οι “Φοίνισσες” επανήλθαν για πρώτη φορά τον 21ο αιώνα στο Φεστιβάλ Αθηνών με τη σκηνοθετική υπογραφή του Γιάννη Μόσχου. Η προηγούμενή τους εμφάνιση ήταν το 1988 σε σκηνοθεσία Αλέξη Μινωτή, στο Αρχαίο Θέατρο της Επιδαύρου.
Δυόμισι χιλιάδες χρόνια μετά από την αρχική σύλληψή της -και αρκετές εβδομάδες πια μετά τη θέαση της παράστασης- η τραγωδία του Ευριπίδη μου φαίνεται πιο σύγχρονη από ποτέ.
Σκηνικά και Κουστούμια σε Διάλογο
Στις “Φοίνισσες” του Μόσχου το απλοϊκό σκηνικό του παλατιού μετατράπηκε σε φόντο για τις κινηματογραφικές προβολές που συνόδευαν τη θεατρική παράσταση. Επρόκειτο κατά κύριο λόγο για πλάνα από τον περιπλανώμενο θίασο και φωτογραφικά πορτρέτα των πρωταγωνιστών που φαινόντουσαν να είναι σχεδόν εν κινήσει από τον συναισθηματικό φόρτο που μετέδιδαν.
“A Woman Addicted to Gambling” Théodore Géricault (1822) – Από τη συλλογή “Portraits of the Insane” του Théodore Géricault (1820s).
Παρότι ίσως να μην είχαν ιδιαίτερη αξία στη νοηματική εμπλούτιση του έργου, για εμένα ήταν μία άκρως ενδιαφέρουσα αναφορά στην ψυχογραφική συλλογή πορτρέτων που δημιούργησε ο “ρομαντικός” Géricault για τους ασταθείς ασθενείς του ασύλου Salpêtrière στο Παρίσι, στο πλαίσιο της συνεργασίας του με τον Γάλλο ψυχίατρο Étienne-Jean Georget – τον πρώτο που υποστήριξε την νομική υπεράσπιση της παραφροσύνης. Μπορεί μάλιστα να είναι η παραφροσύνη το κοινό στοιχείο που εντόπισα ανάμεσα σε αυτές τις δύο, ίσως όχι και τόσο μακρινές, μορφές τέχνης.
Αξίζει επίσης να σημειωθεί ότι η προβολή βιντεοσκοπημένων ή ακόμη και live πλάνων κατά τη διάρκεια της θεατρικής παράστασης από μόνη της ευεργετεί τόσο την διαδικασία θέασης όσο και την γεφύρωση του δραματικού αφηγήματος – όπως κάποιοι είδαμε σε ουκ ολίγες παραστάσεις του φετινού φεστιβάλ.
“Portrait of a Kleptomaniac” Théodore Géricault (1822) – Από τη συλλογή “Portraits of the Insane” του Théodore Géricault (1820s).
Με παρόμοια για τα δεδομένα της εποχής visual aids πειραματίζονταν και το καλλιτεχνικό δυναμικό προ Αναγέννησης, προκειμένου να φέρει τον απεικονιζόμενο κόσμο όσο το δυνατό πιο κοντά στον πραγματικό. Έτσι, οι προσθήκες τεχνολογικών υποβοηθημάτων δημιουργούν αυτόματα έναν πολύ φιλοσοφημένο διάλογο με όσες μορφές τέχνης έχουν παρουσιαστεί ως διαλεκτικές στο πέρασμα των χρόνων.
Στην ίδια γραμμή με τον σχεδιασμό των σκηνικών ήταν και αυτός των κοστουμιών και του μακιγιάζ. Ο Χορός ομοιόμορφος, με ανοικτόχρωμους πλισέ χιτώνες, σε αντίθεση με τους υπόλοιπους χαρακτήρες που ο καθένας έφερε το δικό του χρώμα – πέραν βέβαια των περίτεχνων μεταξωτών τους ενδυμάτων.
Από την παράσταση — “Όσο για τη Σφίγγα, ανά τακτά διαστήματα εμφανιζόταν στην κορφή της πόλης ως βουβός παρατηρητής/σχολιαστής.” Φωτογραφία: PK*
Όσο για τη Σφίγγα, ανά τακτά διαστήματα εμφανιζόταν στην κορφή της πόλης ως βουβός παρατηρητής/σχολιαστής. Χωρίς να έχω πλήρη εικόνα της διεθνούς θεατρικής σκηνής, τολμώ να πω πως το μίνιμαλ σκηνικό, σε συνδυασμό με την πρωτοποριακή απόδοσή της, έδινε στο έργο έναν ψυχρό, οριακά σκανδιναβικό αέρα. Παρόλο που όλες οι ενδυματολογικές επιλογές στο σύνολό τους απομάκρυναν σημαντικά την παράσταση από την αρχαία της προέλευση, η μόνη που χτύπαγε στο μάτι ως “εκτός τόπου και χρόνου” ήταν η αμφίεση της Αντιγόνης.
Μια Επίκαιρη Παράσταση;
Η επικαιρότητα της παράστασης, ωστόσο, δεν οφείλονταν σ’ αυτά. Κανένας από τους φανταχτερούς χιτώνες δεν έκρυβε σώμα φρεσκοδουλεμένο. Ακόμη και οι χαρακτήρες, παρά την αξιόλογη ερμηνεία κάποιων ηθοποιών -ειδική αναφορά αξίζει κατ’ εμέ στην Ιοκάστη (της Μαρίας Κατσιαδάκη) για την προσπάθειά της να συμφιλιώσει τους γιους της, καθώς και στην Αντιγόνη (της Λουκίας Μιχαλοπούλου) για τον καταληκτήριο λόγο της- ήταν κατά βάθος ρηχοί.
Βέβαια, το έργο από μόνο του προδικάζει -σε κάποιο βαθμό- το character development που μπορεί να επιτευχθεί, δεδομένης της έλλειψης ύπαρξης ενός μόνο πρωταγωνιστικού ρόλου. Για όσους χρειάζονται να φρεσκάρουν τη μνήμη τους (ή τη γνώση τους), το έργο λαμβάνει χώρα στη Θήβα, την ημέρα που ο Ετεοκλής απαιτεί από τον αδερφό του Πολυνείκη να τηρήσει τη συμφωνία τους να κυβερνούν εναλλάξ την πόλη, την οποία έχει περικυκλώσει με τα στρατεύματά του.
Αν κάπου βρίσκομαι σύμφωνη με λόγια που έχουν ήδη κατατεθεί ως κριτική στο έργο, αυτά αφορούν στο πόσο ακατέργαστο ήταν στην ουσία του – την πλοκή και το κείμενό του. Σκέτο, απλό και ανιαρό, χωρίς καμία προσθήκη οποιουδήποτε ίχνους που θα μπορούσε να το ταυτοποιήσει σε κάποια άλλη χρονική στιγμή, πόσο μάλλον να το ταυτίσει με αυτή. Γιατί να μας το προσφέρει έτσι, ωμό αμύγδαλο;
“The Legend of St Francis” (Basilica of St. Francis at Assisi) Giotto and his workshop (1288/89) – Ο Georgio Vasari, ένας από τους πρώτους αναγνωρισμένους ιστορικούς τέχνης, υποστήριξε πως ο Giotto ήταν ο πρωτοπόρος της ρεαλιστικής απεικόνισης στη ζωγραφική.
Πώς μπορεί σε αυτή τη μορφή -λαμβάνοντας υπόψιν φυσικά τους νεωτερισμούς που ήδη αναφέρθηκαν- να θεωρείται ακόμη επίκαιρο και τι να σημαίνει αυτή η επιλογή, ήταν ένα από τα ερωτήματα που με κυρίευαν σε όλη τη διάρκεια της παράστασης. Έπρεπε όμως να περάσει κάποιος χρόνος να τα αναλογιστώ αυτά ώστε να σχηματίσω μία πιο σίγουρη γνώμη.
Εικονογράφηση ενός “Raree show” του Theodor Hosemann, 1835 – Τα raree shows ήταν μίας μορφής ψυχαγωγικά in-a-box θεάματα που προσέφεραν πλανόδιοι από τον 15ο μέχρι τον 19ο αιώνα. Η έκθεση εικόνων ή αντικειμένων προβάλλεται από το εσωτερικό του κουτιού μέσω μίας μικρής τρύπας (“peephole”) ή ενός μεγεθυντικού φακού. Θα μπορούσαν να θεωρηθούν και ως ένα πρώιμης μορφής θεατρικό σε περιοδεία.
Θερμικά Φαινόμενα
Το μαγικό της Τέχνης συμβαίνει όταν ανακαλύπτεις την σχετικότητά της την πιο αναπάντεχη στιγμή. Την ώρα του φόβου, του πόνου και του πλήγματος. Την ώρα που καίγεται η Γη, της πατρίδας σου και του πλανήτη σου η Γη, και οι φλόγες ταυτόχρονα με λύπη και στεναχώρια -στεναχώρια, ναι, το ίδιο μεταφορικά για κάποιους όσο και κυριολεκτικά για κάποιους άλλους- σπείρουν και ένα αλλοπρόσαλλο μίσος μαζί, μία παραφροσύνη, αν θέλετε. Θα είχε ενδιαφέρον, σκέφτομαι, αν ο Géricault είχε εμπλουτίσει την συλλογή με τα πορτρέτα ενός πυρόπληκτου, ενός εμπρηστή και ενός συνωμοσιολόγου…
Μακάρι να ήταν κάτι άλλο αυτό που θα ξεδιάλυνε το βαθύτερο νόημα του μύθου.
Έναν μήνα μετά, βέβαια, το “σούσουρο” φαίνεται να έχει κοπάσει. Το σούσουρο πάντα το βρίσκει η σιωπή, συνήθως στις δύο εβδομάδες κιόλας μη σας πω, από το “φούντωμα” του συμβάντος που το προκάλεσε, καλή ώρα. Έναν μήνα και κάτι αργότερα, η πιο απτή υπενθύμιση των Δασικών Πυρκαγιών του Αυγούστου του 2021 για μένα είναι το σταχτί στρώμα που παραμένει ακόμη στις χαράδρες των πατζουρόφυλλών μου ή τα υπολείμματα στάχτης που βρίσκω αναμεμειγμένα με την σκόνη της ημέρας σε ξεχασμένες γωνιές του σπιτιού. Για κάποιους άλλους όμως η μνήμη είναι σίγουρα μακράν πιο βιωματική. Σε βαθμό που δεν μπορείς να το φανταστείς αν δεν το έχεις ζήσει, μα και που ούτε “μακριά-από-εμάς” δεν τολμάς να πεις, καθώς δεν θες σε κανέναν τέτοιο κακό να ευχηθείς.
Ανατρέχοντας στον μύθο, θα μείνω λίγο παραπάνω στο “σούσουρο”. Επιλογή λέξεως μάλλον υπερβολικά κομψή για την ηχορύπανση στην οποία αναφέρομαι. Φασαρία-αποτέλεσμα μίας εμφύλιας διαμάχης που επαναλαμβάνεται χωρίς ενδοιασμούς για τα όρια του ευσεβούς και του ασεβούς, του ηθικού και του ανήθικου, του ιερού και του ανίερου. Που την έσχατη ώρα δεν χάνει ευκαιρία να χρωματίζει -κόκκινο ή μπλε-, να μετράει -απώλειες ή στρέμματα-, να δαχτυλοδείχνει -ο ένας τον άλλον-, χωρίς να συμμερίζεται τον λαό που πλήττεται και τη διχόνοια που διαδίδεται σα να ‘ταν κι αυτή φωτιά.
Άναυδη και σαστισμένη παρατηρώ αυτό το θερμικό φαινόμενο υψηλής έντασης να κλιμακώνεται άνευ δισταγμών και ανεξαρτήτως περιστάσεων. “Θέλουν πραγματικά οι άνθρωποι να αποφύγουν την εμφύλια διχόνοια;”, ανατρέχω και διαβάζω στη σελίδα του έργου στο πρόγραμμα του Φεστιβάλ.
Φέρνω στο νου μου τη γιαγιά μου. Ετών ενενήντα, να απαγγέλνει Ιστορία καθώς μου διηγείται τη δική της ιστορία, προ-πολεμικά μέχρι σήμερα, μα πάντοτε τονίζοντας πως: “Εάν ένα πράγμα είναι χειρότερο απ’ τον ίδιο τον πόλεμο, αυτό είναι ο εμφύλιος. Γιατί στον πόλεμο έχεις να κάνεις με τον εχθρό – στον εμφύλιο ο ένας αδερφός σκοτώνει τον άλλον… Δεν υπάρχει χειρότερο”.
Έτσι φέρνω στο νου μου πάλι τον Πολυνείκη και τον Ετεοκλή. Αλήθεια, εσείς αν καιγόταν το παλάτι σας θα κοιτούσατε πρώτα να σβήσει η φωτιά ή να καεί μαζί της και ό,τι την άναψε;
Πάντα στα Ίδια Συμπεράσματα
Το μαγικό της Τέχνης δεν σε χτυπάει πάντα κατακούτελα, σαν έρωτας με την πρώτη ματιά. Το έργο, θεατρικό ή όποιας άλλης μορφής, δεν τελειώνει εκεί όπου σταματά η οριοθέτησή του -χρονική ή χωρική- μα αποκτά μεταζωή στην διάσταση της σκέψης σου. Ή και στην πολιτιστική μας εξέλιξη, στην προκειμένη, μιας και το μαγικό ανέδειξε για ακόμη μία φορά το μεγαλείο της αρχαιοελληνικής δραματουργικής. Προς αποφυγή παρεξηγήσεων, δεν το λέω καθόλου υπό την έννοια του “Όταν εσείς τρώγατε βελανίδια, εμείς…”, αλλά με ένα ιδιαίτερο δέος για την αλληγορία κάθε μυθοπλασίας, που ακόμη και “απείραχτη” να παρουσιαστεί, παραμένει ανεξίτηλη στο πέρασμα των αιώνων.
Κλείνοντας, πιστεύω πως θα καταλήγω πάντα στα ίδια συμπεράσματα. Μπορούμε να κάνουμε λόγο για την αισθητική ως ένα σύστημα αξιών σχετικό με το “ωραίο”, όταν συμφωνούμε και στο φάσμα του ασπρόμαυρου, ως κάτι που καλλιεργείται ανάμεσα στο “καλό’ και το “κακό”. Έτσι, όποιο έργο σε ωθεί να το περιεργαστείς, είναι πάντα ένα καλό έργο. Αυτό στο οποίο αναπόφευκτα θα ανατρέξεις είναι σίγουρα καλύτερο. Τώρα, για το αν και πώς μπορεί κάτι να παραμένει επίκαιρο τόσο καιρό μετά, η απάντηση μάλλον θα βρίσκεται μαζί με το ερώτημα: μαθαίνει τελικά ο άνθρωπος από τα λάθη του;
Διαβάστε ακόμη στην αθηΝΕΑ:
Θέατρο Πορεία: Χειμώνας Γεμάτος Παραστάσεις
