Άραγε, οι Αμαζόνες υπήρξαν; Οι γυναίκες εκείνες που περιγράφονται να πολεμούν θαρραλέα με τόξα και βέλη, να ιππεύουν αγέρωχα και να αναμετριούνται με τους μεγαλύτερους ήρωες της αρχαιότητας έζησαν με σάρκα και οστά ή πλάστηκαν από ευφάνταστο νου;
Το ερώτημα επανήλθε όχι γιατί μας αρέσει να «σκάβουμε» στην ιστορία και τη μυθολογία, αλλά και γιατί βάζει ερωτήματα η ίδια η πραγματικότητα. Και συγκεκριμένα, οι ανασκαφές που έγιναν σε τάφους της Εποχής του Χαλκού και αποκάλυψαν γυναίκες τοξότριες με σημάδια μάχης.
Οι ανασκαφές που έγιναν στο Ναχτσιβάν του Αζερμπαϊτζάν αποκάλυψαν λείψανα γυναικών που είχαν ταφεί τόσο με όπλα όσο και με κοσμήματα. Οι αρχαιολόγοι κατέληξαν στο συμπέρασμα ότι θα μπορούσαν να ήταν Αμαζόνες που έζησαν πριν από 4.000 χρόνια.
Η Hughes επισημαίνει πως τα δάχτυλα των γυναικών δείχνουν το πόσο είχαν κακοποιηθεί οι αρθρώσεις τους από το τόξο. Μάλιστα, είναι τόσο μεγάλη η φθορά, που δεν δικαιολογείται να έχει προκληθεί μόνο από το κυνήγι.
Δεν είναι τα πρώτα ευρήματα τέτοιου είδους. Παρόμοια είχαν βρεθεί το 2019 στη Ρωσία, το 2017 στην Αρμενία και στις αρχές της δεκαετίας του 1990 κοντά στα σύνορα με το Καζακστάν. Και, όπως λέει η Βρετανίδα ιστορικός, συγγραφέας και ραδιοτηλεοπτική παραγωγός Bettany Hughes, φαίνεται να «υπάρχει αλήθεια πίσω από τους μύθους και τους θρύλους της αρχαίας Ελλάδας».
Η Hughes επισημαίνει πως τα δάχτυλα των γυναικών δείχνουν το πόσο είχαν κακοποιηθεί οι αρθρώσεις τους από το τόξο. Μάλιστα, είναι τόσο μεγάλη η φθορά, που δεν δικαιολογείται να έχει προκληθεί μόνο από το κυνήγι. Αντίθετα, φανερώνει συνεχή, μεγάλη εξάσκηση. Επίσης, τα οστά φανερώνουν παρατεταμένο χρόνο ίππευσης. Όσο για τα κοσμήματά τους, περιλαμβάνουν περιδέραια από καρνεόλιο, μια ημιπολύτιμη πέτρα, σημάδι ότι επρόκειτο για γυναίκες με κύρος.
Τα ευρήματα θα παρουσιαστούν σε μια νέα σειρά του αγγλικού Channel 4, που ξεκινά στις 6 Απριλίου, με τίτλο Bettany Hughes’ Treasures of the World. Σε ένα από τα επεισόδια, με τίτλο «Οι Δρόμοι του Μεταξιού και ο Καύκασος», ταξιδεύουν σε έναν τόπο όπου διασταυρώθηκαν πολιτισμοί επί αιώνες, όπου γεννήθηκαν ιστορίες με επιρροές από όλα τα γνωστά μέρη του κόσμου, εκεί όπου οι εμπορικοί δρόμοι ένωσαν τις ηπείρους της Ασίας και της Ευρώπης.
«Οι άντρες έλειπαν όλοι με τα κοπάδια. Οι γυναίκες συνήθιζαν πάντα να καλύπτουν το πρόσωπό τους για να πολεμήσουν», έτσι ώστε να μην ξέρουν οι αντίπαλοι αν ήταν γυναίκες ή άντρες.
Στο ορεινό χωριό Khinalig στον Καύκασο, το ψηλότερο κατοικημένο μέρος της Ευρώπης, ένα μέρος που «μοιάζει σαν να έχει χαθεί στο χρόνο», με ντοπιολαλιά που δεν μιλιέται πουθενά αλλού, υπάρχει ένας οικισμός από την Εποχή του Χαλκού. Κάποιοι από τους κατοίκους του λένε ότι, στην αρχαιότητα, οι γυναίκες τους μεταμφιέζονταν σε άντρες φορώντας μαντίλια – ιστορίες που μεταφέρονται από γενιά σε γενιά: «Όλες οι γιαγιάδες μας πολεμούσαν. Οι άντρες έλειπαν όλοι με τα κοπάδια. Οι γυναίκες συνήθιζαν πάντα να καλύπτουν το πρόσωπό τους για να πολεμήσουν», έτσι ώστε να μην ξέρουν οι αντίπαλοι αν ήταν γυναίκες ή άντρες.
Πάντως, το ερώτημα αν ο μύθος των Αμαζόνων έχει αφετηρία σε κάποια ιστορική πραγματικότητα τίθεται ήδη από την αρχαιότητα. Υπήρξε ποτέ η κοινωνία των Αμαζόνων; Σε ποιο βασικό πυρήνα χτίστηκαν όλες εκείνες οι διηγήσεις για τις τρομερές πολεμίστριες;
Αρχαίο ρωμαϊκό μωσαϊκό
Ίσως Όλα να Ξεκίνησαν από μια Παρεξήγηση
Οι θεωρίες είναι πάνω από μία. Άλλες υποστηρίζουν ότι δεν υπάρχει ιστορικός πυρήνας στον μύθο των Αμαζόνων και άλλες ότι πηγή έμπνευσης για τον μύθο στάθηκε η στράτευση των γυναικών στους λαούς της βόρειας ακτής του Εύξεινου Πόντου, όπως οι Σκύθες ή οι Κιμμέριοι. Υπάρχει όμως και η θεωρία που υποστηρίζει πως όλα ξεκίνησαν από μια παρεξήγηση, όταν οι Έλληνες ήρθαν σε επαφή με άντρες πολεμιστές λαών που συνήθιζαν να ξυρίζουν το πρόσωπό τους και τους πέρασαν για γυναίκες.
Αλλά, επειδή αυτού του είδους οι θεωρίες δεν αφήνουν μισοτελειωμένες ιστορίες, διηγούνται και πού ζούσαν οι Αμαζόνες, αλλά και ποιος ήταν ο τρόπος της ζωής τους.
Οι περισσότερες αρχαίες γραπτές πηγές, λοιπόν, λένε πως το βασίλειό τους βρισκόταν στην περιοχή της αρχαίας Βιθυνίας, κοντά στον ποταμό Θερμώδοντα. Άλλες πηγές αναζητούν το βασίλειό τους στις βορειοανατολικές ακτές του Εύξεινου Πόντου, ή στην περιοχή του Καυκάσου, ή στην περιοχή μεταξύ Πόντου και Κασπίας θάλασσας. Ως ξεχωριστό βασίλειο, ίσως αρχαιότερο, απαντά εκείνο των Αμαζόνων της Αφρικής, στη Λιβύη ή στην Αιθιοπία, στις ακτές της Ερυθράς θάλασσας.
Όσο για το από πού κρατά η σκούφια τους, ο μύθος λέει πως ήταν κόρες του θεού Άρη και της νύμφης Αρμονίας και πως το όνομά τους, «Αμαζών», όπως πρωτοαπαντά στην Ιλιάδα, δεν έχει ρίζα ελληνική. Οι περισσότερες πηγές ωστόσο υποστηρίζουν πως σχηματίζεται από το στερητικό «α-» και το «μαζός» (= μαστός), επειδή λέγεται πως συνήθιζαν σε νηπιακή ηλικία να ακρωτηριάζουν τον ένα ή και τους δύο μαστούς τους, ώστε να μην εμποδίζονται στις στρατιωτικές τους δραστηριότητες – χωρίς και πάλι να είναι αυτή η μόνη εκδοχή.
Οι άντρες έμεναν στο σπίτι και, υπό τις διαταγές των γυναικών, ασχολούνταν αποκλειστικά με τη διαχείρισή του και με την ανατροφή των παιδιών.
Ανατροπή των Ρόλων
Πενθεσίλεια, ανατολική πρόσοψη του Cour Carrée στο Παλάτι του Λούβρου, Παρίσι
Αλλά πώς σχηματίστηκαν αυτές οι γυναικείες κοινότητες – ή γυναικείες στην πλειονότητά τους; Όταν υποστηρίζεται στις πηγές πως ανάμεσά τους υπήρχαν και άντρες, τους παρουσιάζουν υποτακτικούς στις ανδροπρεπείς, εξουσιαστικές και πολεμοχαρείς γυναίκες τους (Πτολεμαίος). Ο Στέφανος Βυζάντιος, πάλι, λέει πως στη Σαυροματική Σκυθία, όπου τοποθετούσε την πατρίδα τους, οι γυναίκες γεννιούνταν με πιο δυνατό σώμα από εκείνο των αντρών. Όμως δέχεται ως πιθανή και την ιστορία που διηγούνταν οι γείτονες των Σαυροματών: ότι κάποτε δηλαδή οι Σαυρομάτες χάθηκαν σε μια εκστρατεία, αφήνοντας μοιραία στην εξουσία τις γυναίκες τους. Όταν μεγάλωσαν τα αρσενικά παιδιά, στασίασαν, αλλά οι γυναίκες τα αφάνισαν.
Ο Έφορος (4ος αι. π.Χ.), στη δική του παραλλαγή, λέει πως αυτό έγινε γιατί οι Αμαζόνες είχαν απηυδήσει από την υβριστική συμπεριφορά των ανδρών και, με αφορμή την απουσία τους, κατάφεραν να σκοτώσουν όσους είχαν μείνει πίσω και εκείνους που γύρισαν από τη μάχη αρνήθηκαν να τους δεχτούν ξανά.
Και άλλοι συγγραφείς μαρτυρούν πως στην κοινωνία των Αμαζόνων υπήρχαν άντρες, πάντοτε όμως παραδίδουν ότι κακοποιούνται, ότι η θέση τους είναι υποδεέστερη, αναλαμβάνοντας βοηθητικές ή παραδοσιακά γυναικείες δουλειές. Έμεναν στο σπίτι και, υπό τις διαταγές των γυναικών, ασχολούνταν αποκλειστικά με τη διαχείρισή του και με την ανατροφή των παιδιών. Δεν συμμετείχαν στη διαχείριση των κοινών, οι γυναίκες κατείχαν όλα τα αξιώματα, αναλαμβάνοντας και τις στρατιωτικές επιχειρήσεις.
Σύμφωνα με μια διήγηση, η συνεύρεση με άντρες οριζόταν σε τακτά διαστήματα και κατόπιν συμφωνίας με τον γείτονα λαό των Γαργαρέων.
Σεξουαλικές Συνευρέσεις Κατά Παραγγελία
Όμως, υπάρχει και η άποψη που θέλει τις Αμαζόνες να αποκλείουν τους άντρες εντελώς από την κοινωνία τους και να τους αποζητούν μόνο για να εξασφαλίζουν την αναπαραγωγή. Πώς; Σύμφωνα με μια διήγηση, η συνεύρεση με άντρες οριζόταν σε τακτά διαστήματα και κατόπιν συμφωνίας με τον γείτονα λαό των Γαργαρέων. Κάθε άνοιξη ανέβαιναν για δύο μήνες σε ένα γειτονικό βουνό και έσμιγαν μυστικά και στο σκοτάδι. Τα θηλυκά παιδιά που γεννιούνταν τα κρατούσαν οι Αμαζόνες, τα αρσενικά τα έστελναν στους Γαργαρείς για να τα αναθρέψουν.
Σύμφωνα με αυτή τη συνήθεια, της σεξουαλικής συνεύρεσης με στόχο την τεκνοποιία, συνδέεται και ένας θρύλος με τον Μέγα Αλέξανδρο. Ενώ βρισκόταν στην Υρκανία, τον επισκέφθηκε η βασίλισσα των Αμαζόνων Θάλληστρις, που υπερείχε σε ομορφιά, ρώμη και αντρειοσύνη, επικεφαλής 300 Αμαζόνων, για να του προτείνει, μια και αυτός ήταν άριστος ανάμεσα στους άντρες και εκείνη πρώτη ανάμεσα στις γυναίκες, να τεκνοποιήσουν μαζί. Το παιδί τους –αν μη τι άλλο– θα υπερείχε μοιραία από όλους τους θνητούς. Πράγματι, ο Αλέξανδρος πέρασε, όπως αναφέρεται, μαζί της 13 ερωτικές νύχτες και της χάρισε πλούσια δώρα.
Μάχη μεταξύ Αμαζόνων και Ελλήνων πολεμιστών
Ίσες αλλά Νικημένες
Οι Αμαζόνες πολεμίστριες στις αρχικές απεικονίσεις διαφοροποιούνταν από τους Έλληνες άντρες αντιπάλους τους μόνο από το λευκό χρώμα του δέρματός τους, μια χαρακτηριστική σύμβαση για να δηλωθούν οι γυναικείες μορφές στο μελανόμορφο ρυθμό. Η ενδυμασία και ο οπλισμός τους είναι ίδιος με εκείνο των Ελλήνων οπλιτών. Πολεμούν γενναία στο πεδίο της μάχης με ήρωες της ελληνικής μυθολογίας, όπως ο Πρίαμος, ο Βελλεροφόντης, ο Αχιλλέας, ο Θησέας και ο Ηρακλής, όμως πάντοτε κατατροπώνονται.
Ο Όμηρος τις ονομάζει «αντιάνειρας», αυτές δηλαδή που είτε είναι όμοιες ή και ίσες με τους άντρες είτε εχθρεύονται ή μάχονται τους άντρες. Ο Αισχύλος χαρακτηρίζει τον στρατό τους «στυγάνορα», που μισεί δηλαδή το αντρικό φύλο, ενώ αλλού τις ονομάζει «ανάνδρους», επειδή δεν έχουν άνδρες. Ο Ηρόδοτος λέει πως οι Σκύθες ονόμαζαν τις Αμαζόνες «οιόρπατα», που στη γλώσσα τους σήμαινε «ανδροκτόνοι». Αλλά και επιμέρους ονόματα των Αμαζόνων υπαινίσσονται το μίσος τους και τον διαρκή πόλεμο που είχαν κηρύξει εναντίον των ανδρών.
Συμβολισμοί που Φτάνουν ως Σήμερα
Ίσως οι κοινωνίες των Αμαζόνων να έρχονται από πολύ μακριά, από μητριαρχικές κοινωνίες που εξέπεσαν. Ίσως να συμβολίζουν την αέναη πάλη των φύλων ή την ανάγκη επιβεβαίωσης των αντρών που τις απεικόνισαν ή έγραψαν γι’ αυτές πως αποτελούν την εξαίρεση και πως πάντα θα νικιούνται, πάντα θα υπάρχει ένας Θησέας να κλέψει τη ζώνη της Ιππολύτης ή ένας Αχιλλέας να νικήσει στη μάχη την Πενθεσίλεια.
Η κοινωνία των Αμαζόνων αναδείκνυε με την ανατροπή των ρόλων και την ανατροπή όλων των αξιών της ανδροκρατικής κοινωνίας, την υπονόμευση της αρμονίας και του πολιτισμού που οι άνδρες –κατεξοχήν οι Έλληνες– αντιπροσώπευαν. Ήταν ο «άλλος», ο ξένος, εκείνος που μπορούμε να του προσδώσουμε ό,τι κακό βάζει ο νους. Άλλωστε, στις μετόπες του Παρθενώνα έχουμε την πλήρη ανάπτυξη του μοτίβου των μαχών με τους προαιώνιους εχθρούς: Κένταυροι, Γίγαντες, Αμαζόνες και Τρώες…
Διαβάστε επίσης στην αθηΝΕΑ και στο μηνιαίο newsletter No Man’s Land – στο οποίο μπορείτε να κάνετε την εγγραφή σας εδώ.
