H Τζένη περίμενε μέχρι να γεμίσει το φεγγάρι. Κατόπιν, κάθισε μαλακά στο έδαφος, ενώ οι φωτιές γύρω της χόρευαν και τα τύμπανα ηχούσαν. Θυσίασε ένα φίδι την ώρα που μονολογούσε το ξόρκι. Ήταν πλέον σίγουρη πως το διαγώνισμα της επόμενης μέρας θα στεφόταν με απόλυτη επιτυχία. Ή μήπως όχι;
Μπορούν τελετουργικά, όπως το voodoo ή η λευκή μαγεία ή απλά οι παλιές, καλές δεισιδαιμονίες, όπως το να χρησιμοποιήσει κάποιος το τυχερό του στυλό ή να φορέσει την αγαπημένη του γραβάτα, να βοηθήσουν κάποιον να επιτύχει στις εξετάσεις του ή σε μια συνέντευξη για δουλειά; Επιστημονικά ευρήματα μας λένε ότι, ναι, μπορούν!
Βλέπετε, όλα είναι θέμα προσδοκιών και συσχετίσεων.
Πληθώρα ευρημάτων έχουν δείξει ότι γνωστικοί παράγοντες, όπως η προσδοκία βελτίωσης, οι πεποιθήσεις, οι μνήμες προηγούμενων εμπειριών και η εμπιστοσύνη, όπως επίσης και η κλασική εξαρτημένη μάθηση (θυμηθείτε τον Pavlov και το σκύλο του) μπορούν να εξηγήσουν γιατί οι ασθενείς δηλώνουν ότι αισθάνονται λιγότερο πόνο μετά την χορήγηση εικονικών φαρμάκων, δηλαδή φαρμάκων που δεν περιέχουν καμία θεραπευτική ουσία, γνωστά και ως placebo. Αίσθηση μείωσης του πόνου έχει αναφερθεί ακόμα και μετά από εικονική χειρουργική επέμβαση γόνατος για οστεοαρθρίτιδα!
Τι γίνεται στον εγκέφαλό μας για να συμβούν τα παραπάνω; Μια μελέτη νευροαπεικόνισης έδειξε ότι οι περιοχές του εγκεφάλου που σχετίζονται με τη ρύθμιση του πόνου ενεργοποιούνταν διπλάσια από το φυσιολογικό σε ασθενείς που ανέμεναν ένα θετικό αναλγητικό αποτέλεσμα ενός ισχυρού οπιοειδούς, σε σύγκριση με τα άτομα τα οποία δεν είχαν τέτοια προσδοκία, δηλαδή την ομάδα ελέγχου. Ταυτόχρονα, σε ασθενείς, που είχαν λάβει την ίδια ποσότητα του οπιοειδούς, αλλά περίμεναν αρνητικά αναλγητικά αποτελέσματα, ενεργοποιήθηκαν διαφορετικές εγκεφαλικές περιοχές. Αυτή η μελέτη ήταν μια πρώτη, συναρπαστική επίδειξη του ότι ο τρόπος που αντιδρά ο εγκέφαλός μας είναι άρρηκτα συνδεδεμένος με την κατεύθυνση, θετική ή αρνητική, της προσδοκίας που έχει δημιουργηθεί.
Μάλιστα, η επίδραση μιας πραγματικής (και όχι placebo) θεραπείας μπορεί να ενισχυθεί και μόνο από το γεγονός ότι γνωρίζει κάποιος πως θα δεχθεί θεραπεία. Σε μια άλλη μελέτη, για παράδειγμα, η κρυφή (χωρίς δηλαδή να το γνωρίζει ο ασθενής) μετεγχειρητική χορήγηση του φαρμάκου Diazepam απεδείχθη αναποτελεσματική στην μείωση του άγχους. Αντιθέτως, η φανερή χορήγηση οδήγησε σε μείωση του άγχους.
Ποιοι άλλοι παράγοντες επηρεάζουν το φαινόμενο του placebo; Μήπως για παράδειγμα ισχύει εδώ το ρητό less is more; Σε αυτή την περίπτωση, όχι. Τέσσερα χάπια placebo λειτουργούν καλύτερα από δύο για την αντιμετώπιση του στομαχικού έλκους. Μήπως η εμφάνιση του “φαρμάκου” παίζει και αυτή ρόλο; Η απάντηση σε αυτό το ερώτημα είναι θετική. Τα κίτρινα χάπια έχει βρεθεί ότι είναι πιο αποτελεσματικά σαν αντικαταθλιπτικά, ενώ τα μπλε πιο αποτελεσματικά σαν ηρεμιστικά.
Αναμφίβολα, το μεγαλύτερο μέρος της έρευνας για το φαινόμενο του placebo έχει ασχοληθεί με τον πόνο και τις μελέτες σχετικά με την αναλγησία. Κάποιες μελέτες όμως έχουν ασχοληθεί και με τις επιδράσεις των placebo στη μνήμη. Σε μια μελέτη στην οποία χορηγήθηκε Donepezil για τη βελτίωση της μνήμης σε ασθενείς με επιληψία, δεν βρέθηκε καμία διαφορά μεταξύ της ομάδας θεραπείας και της ομάδας ελέγχου. Και οι δυο ομάδες απέτυχαν να εμφανίσουν οποιαδήποτε βελτίωση στα βασικά νευροψυχολογικά τεστ. Όμως, και οι δυο ομάδες ανέφεραν “καλύτερη” μνήμη. Μια άλλη μελέτη έδειξε ότι συμπληρώματα διατροφής τα οποία υπόσχονται ότι βελτιώνουν εγκεφαλικές λειτουργίες, όπως η μνήμη, δεν λειτουργούν καλύτερα από τα placebo. Με άλλα λόγια, και στις δύο μελέτες, οι μνημονικές βελτιώσεις των ατόμων που συμμετείχαν στις μελέτες (είτε προέκυψαν με βάση υποκειμενικές αναφορές, είτε με βάση αντικειμενικές μετρήσεις), ήταν οι ίδιες σε όλες τις περιπτώσεις, είτε, δηλαδή, κάποιος πήρε το φάρμακο με το ενεργό συστατικό, είτε πήρε το placebo.
Μπορούμε επιτέλους να εγκαταλείψουμε τη μελέτη και απλά να βασιστούμε στο ότι οι προσδοκίες μας “θα κάνουν τα μαγικά τους”;
Μπορεί, λοιπόν, το φαινόμενο placebo να μας αναπτερώσει την ελπίδα ότι μπορούμε να πετύχουμε σε ένα διαγώνισμα ή σε μια προφορική εξέταση, απλά με το να κάνουμε… voodoo; Ακριβολογώντας, δεν μπορούμε να μιλήσουμε για φαινόμενο placebo χωρίς τη χορήγηση μιας αδρανούς θεραπείας – είτε αυτή είναι ένα φάρμακο, είτε μια διαδικασία. Η περίπτωση που παρουσιάζουμε εδώ αφορά μάλλον τα μη ειδικά αποτελέσματα των γνωστικών παραγόντων, όπως οι προσδοκίες για αυξημένες επιδόσεις και οι συσχετίσεις. Αν, δηλαδή, πιστέψουμε ότι η επίδοσή μας θα βελτιωθεί χρησιμοποιώντας αυτό το συγκεκριμένο “τυχερό στυλό”, επειδή αυτό συνέβη και στο παρελθόν, τότε ίσως αυτό λειτουργήσει σαν αυτοεκπληρούμενη προφητεία. Εξάλλου, το φαινόμενο placebo σχετίζεται καθαρά με το ψυχοκοινωνικό πλαίσιο ή, με άλλα λόγια, το “τελετουργικό” που περιβάλλει τη χορήγηση του φαρμάκου ή της θεραπείας. Κάθε είδους, λοιπόν, τελετουργικό μπορεί να λειτουργήσει ως placebo με αυτή την έννοια, έτσι δεν είναι;
Μήπως αυτό σημαίνει ότι μπορούμε επιτέλους να εγκαταλείψουμε τη μελέτη και απλά να βασιστούμε στο ότι οι προσδοκίες μας “θα κάνουν τα μαγικά τους”; Δυστυχώς, το μέγεθος του φαινομένου placebo ποικίλει από μελέτη σε μελέτη, και σπάνια υπολογίζεται να παρέχει βελτίωση άνω της τάξεως του 30%. Μπορεί να ενισχύσει κάπως την επίδοσή μας, δίχως αμφιβολία, αλλά η σκληρή δουλειά συνεχίζει να αποτελεί το κλειδί για την καλή επίδοση. Και υπάρχουν τρόποι με τους οποίους η σκληρή δουλειά μπορεί να γίνει ακόμα πιο αποτελεσματική (όπως έχουμε ξαναδεί από αυτήν εδώ τη στήλη). Πώς; Διαιρέστε σωστά το χρόνο σας για μελέτη, κοιμηθείτε καλά και στην κυριολεξία ελέγξτε τις γνώσεις σας πριν τις εξετάσεις… με άλλα λόγια κάντε μια βόλτα στα πολύ καλά εδραιωμένα αποτελέσματα των πεδίων της γνωστικής ψυχολογίας και των νευροεπιστημών.
Εδώ, λοιπόν, βρίσκεται η πραγματική ιστορία της ακαδημαϊκής επιτυχίας: μελετήστε σωστά… και φορέστε τις τυχερές σας κάλτσες!
