Πόσο προσεκτικός/ή είμαι με ό,τι τρώω καθημερινά; Επιλέγω συνειδητά τρόφιμα που ωφελούν την υγεία μου ή προτιμώ ό,τι είναι γρήγορο και βολικό; Σκέφτομαι πόσο οι διατροφικές μου συνήθειες επηρεάζουν τη νοητική μου υγεία; Επενδύω χρόνο για να μάθω τι θρεπτικά συστατικά χρειάζεται το σώμα και ο εγκέφαλός μου; Τι μικρές αλλαγές μπορώ να κάνω σήμερα ώστε η διατροφή μου να με στηρίζει καλύτερα μακροπρόθεσμα;
Η Μαίρη Γιαννακούλια, καθηγήτρια στη Διατροφή και τη Διαιτητική Συμπεριφορά, εστιάζει την έρευνά της στην κατανόηση της διατροφικής συμπεριφοράς και στην αξιολόγηση της αποτελεσματικότητας διατροφικών παρεμβάσεων σε ομάδες με ιδιαίτερες ανάγκες.
Τη συναντήσαμε στο Alzheimer Festival 2025, που διοργανώθηκε από την Εταιρεία Alzheimer Αθηνών σε συνεργασία με το ΚΠΙΣΝ στις 13 και 14 Σεπτεμβρίου, όπου συζητήσαμε για τη σημασία της διατροφής στη νοητική υγεία.
«Έτσι, όλων μας η μέριμνα πρέπει να στραφεί στους παράγοντες του τρόπου ζωής που μπορούν να συμβάλλουν στην επιβράδυνση της γνωσιακής έκπτωσης. Η διατροφή είναι ένας από αυτούς τους καθοριστικούς παράγοντες».
Τι σας ώθησε να ασχοληθείτε ερευνητικά με τη διατροφή και τη σχέση της με τη νοητική υγεία;
Η αλήθεια είναι ότι τα πρώτα μου βήματα στον τομέα της διατροφής είχαν να κάνουν κυρίως με τη διατροφή νεαρών γυναικών και παιδιών. Στη συνέχεια, μέσα από κάποιες συγκυρίες αλλά και τη γνωριμία μου με τον Νίκο Σκαρμέα, που ασχολείται με ζητήματα Alzheimer και γνωσιακής έκπτωσης, άρχισα να στρέφω περισσότερο το ενδιαφέρον μου προς αυτή την κατεύθυνση. Καθώς οι πληθυσμοί γερνούν και τα θέματα νοητικής υγείας θα απασχολούν όλο και περισσότερο, κατάλαβα πως αυτό θα βρεθεί αναπόφευκτα στο προσκήνιο.
Όπως ακούσαμε στο Alzheimer Festival, δεν υπάρχουν ακόμη φάρμακα που να μπορούν να αντιμετωπίσουν τη νόσο στην Ελλάδα. Έτσι, όλων μας η μέριμνα πρέπει να στραφεί στους παράγοντες του τρόπου ζωής που μπορούν να συμβάλλουν στην επιβράδυνση της γνωσιακής έκπτωσης. Η διατροφή είναι ένας από αυτούς τους καθοριστικούς παράγοντες. Εκεί, λοιπόν, ένιωσα ότι βρίσκεται και ο τομέας στον οποίο μπορούσα να αφοσιωθώ πραγματικά.
Ποια είναι τα πιο ισχυρά επιστημονικά δεδομένα σήμερα για τη σύνδεση της διατροφής με τη μείωση του κινδύνου άνοιας ή Alzheimer;
Θα μπορούσα να μιλήσω για πολλά συστατικά, όπως τα φρούτα και τα λαχανικά, τα πράσινα φυλλώδη με τα αντιοξειδωτικά τους, τα φρούτα με φλαβονοειδή όπως οι φράουλες, τα σταφύλια, αλλά και για τα οφέλη του ψαριού και του ελαιόλαδου. Συνολικά, τα δεδομένα δείχνουν ότι μια μεσογειακού τύπου δίαιτα μπορεί να συμβάλλει στην πρόληψη της γνωσιακής έκπτωσης.
Υπάρχουν συγκεκριμένα θρεπτικά συστατικά (π.χ. ω-3 λιπαρά, βιταμίνες, αντιοξειδωτικά) που φαίνεται να έχουν προστατευτική δράση; Σε ποιες ηλικίες θα πρέπει να δώσουμε μεγαλύτερη σημασία;
Έχουμε κάποια στοιχεία που δείχνουν ότι ορισμένοι άνθρωποι μπορεί να ωφελούνται ακόμη περισσότερο από την κατανάλωση συγκεκριμένων τροφών. Για παράδειγμα, τα πράσινα φυλλώδη λαχανικά, τα οποία είναι πλούσια σε φυλλικό οξύ. Βέβαια, η σύσταση να καταναλώνουμε πράσινα φυλλώδη ισχύει ούτως ή άλλως και αφορά όλους τους ανθρώπους, στο πλαίσιο μιας ισορροπημένης διατροφής. Αυτό που δεν έχει διερευνηθεί επαρκώς είναι σε ποιο βαθμό η ποσότητα μπορεί να επηρεάζει περισσότερο το αποτέλεσμα.
Τα θρεπτικά αυτά συστατικά είναι σημαντικά για την υγεία του εγκεφάλου από τη γέννηση. Τα ωμέγα-3, για παράδειγμα, δρουν ενάντια στη φλεγμονή. Δεν ξέρουμε ακριβώς πότε η διατροφή έχει τη μεγαλύτερη επίδραση στον «δρόμο» της γνωσιακής έκπτωσης, αλλά μια ισορροπημένη μεσογειακή δίαιτα είναι καλό να ξεκινάει νωρίς – και ποτέ δεν είναι αργά για να αρχίσει κάποιος.
Τι θα προτείνατε ως βασικές διατροφικές συνήθειες σε μεσήλικες που θέλουν να προστατεύσουν τη μνήμη τους;
Όταν ακολουθούν μια δίαιτα που πλησιάζει στις αρχές της μεσογειακής διατροφής, αυτό φαίνεται πράγματι να σχετίζεται με μικρότερη πιθανότητα εμφάνισης γνωσιακών ελλειμμάτων ή με επιβράδυνση της εξέλιξής τους. Από την άλλη πλευρά, έχουμε δει ότι όταν τα άτομα αρχίζουν να παρουσιάζουν γνωσιακά ελλείμματα, συχνά αλλάζουν και τις διατροφικές τους συνήθειες – ακριβώς επειδή τα ίδια τα ελλείμματα τους δυσκολεύουν.
Με άλλα λόγια, η σχέση ανάμεσα στη διατροφή και τη γνωσιακή έκπτωση δεν είναι μονόδρομη. Η γνωσιακή έκπτωση αυτή καθαυτή μπορεί να επηρεάσει τις διατροφικές συνήθειες. Και, κατά τη γνώμη μου, πολύ σημαντικό ρόλο εκεί παίζουν οι άνθρωποι του περιβάλλοντος, οι φροντιστές, ώστε να δίνουν προσοχή στα πρώιμα συμπτώματα και να προλαμβάνουν πιθανές αρνητικές αλλαγές στη δίαιτα.
«Ξέρουμε ότι τρόφιμα όπως τα πράσινα φυλλώδη λαχανικά, φρούτα όπως μούρα, φράουλες, σταφύλια κ.ά., που είναι πλούσια σε φλαβονοειδή, αλλά και το ψάρι, συμβάλλουν σημαντικά στη στήριξη της εγκεφαλικής υγείας».
Μπορεί η σωστή διατροφή να βοηθήσει και άτομα που ήδη εμφανίζουν ήπια νοητική διαταραχή;
Νομίζω ότι τα άτομα που τα φροντίζουν, αλλά και γενικά ο κοινωνικός περίγυρος, πρέπει να δίνουν σημασία σε δύο πράγματα. Πρώτον, στην ποικιλία των τροφίμων. Να υπάρχει δηλαδή ποικιλία σε λαχανικά, φρούτα, στην ποιότητα του κρέατος και γενικότερα μια διαφορετικότητα στη διατροφή. Δεύτερον, να ενισχύουν τον κοινωνικό ρόλο της τροφής, ώστε το γεύμα να είναι μια ευκαιρία κοινωνικής συναναστροφής για το άτομο που αντιμετωπίζει γνωσιακά ελλείμματα.
Όπως ανέφερα στο συνέδριο, με την πάροδο του χρόνου έρχονται αλλαγές στον οργανισμό που σχετίζονται με τη γεύση και την όσφρηση. Αυτό που παρατηρούμε είναι ότι, σε μεγαλύτερη ηλικία, πολλοί άνθρωποι μπορούν να τρώνε καθημερινά το ίδιο φαγητό χωρίς να νιώθουν κορεσμό. Αντίθετα, τα νεότερα άτομα θα βαρεθούν ακόμα και το πιο αγαπημένο τους φαγητό –αν το τρώνε συνεχόμενα επί χρόνια– και θα θελήσουν κάτι διαφορετικό.
Εκτιμούμε ότι στα άτομα με γνωσιακά ελλείμματα αυτή η τάση να μένουν προσκολλημένα σε ένα και μόνο φαγητό είναι ακόμα πιο έντονη. Γι’ αυτό θεωρώ ότι οι φροντιστές/τριες πρέπει να δίνουν ακόμη μεγαλύτερη σημασία στην επιλογή των τροφών και στη σύνθεση των γευμάτων, ώστε να εξασφαλίζεται ποικιλία και ισορροπία στη διατροφή τους.
Τι επίδραση έχουν οι κακές συνήθειες (υπερκατανάλωση ζάχαρης, κόκκινου κρέατος, έλλειψη φρούτων/λαχανικών) στην πρόοδο της νόσου;
Κατ’ αρχάς, όπως είπα και προηγουμένως, ποτέ δεν είναι αργά να υιοθετήσει κανείς υγιεινές συνήθειες που μπορούν να έχουν σημαντική επίδραση στην επιβράδυνση της γνωσιακής έκπτωσης. Μιλώντας όμως καθαρά με επιστημονικά δεδομένα, δεν είμαστε βέβαιοι από πού προέρχεται η μεγαλύτερη επίδραση. Από το γεγονός ότι δεν καταναλώνουμε υγιεινά τρόφιμα ή από το ότι καταναλώνουμε τα μη υγιεινά.
Για παράδειγμα, όταν τρως πολλά αλλαντικά και επεξεργασμένα προϊόντα κρέατος είναι προφανές ότι τρως λιγότερα όσπρια, λαχανικά και άλλα υγιεινά τρόφιμα. Δεν ξέρουμε τελικά, όμως, αν η αρνητική επίδραση οφείλεται στο ένα ή στο άλλο. Αυτό που ξέρουμε με σιγουριά είναι ότι τροφές όπως το ελαιόλαδο βοηθούν στην επιβράδυνση της γνωσιακής έκπτωσης. Το γνωρίζουμε από μελέτες παρέμβασης που έχουν δείξει ότι το ελαιόλαδο είναι ένα τρόφιμο πλούσιο σε πολλά θρεπτικά συστατικά· ωστόσο, δεν ξέρουμε ακριβώς σε ποιο από όλα αποδίδεται η θετική του δράση.
Επιπλέον, ξέρουμε ότι τρόφιμα όπως τα πράσινα φυλλώδη λαχανικά, φρούτα όπως μούρα, φράουλες, σταφύλια κ.ά., που είναι πλούσια σε φλαβονοειδή, αλλά και το ψάρι, συμβάλλουν σημαντικά στη στήριξη της εγκεφαλικής υγείας.
Ποιο είναι το όραμά σας για το μέλλον της έρευνας σχετικά με τη διατροφή και τη νοητική υγεία;
Μέχρι τώρα στην Ελλάδα έχουμε κυρίως μελέτες παρατήρησης και πολύ λιγότερες παρέμβασης, όπου παρακολουθούμε άτομα στη διατροφή τους και βλέπουμε την εξέλιξη των δεικτών υγείας και των γνωσιακών τους δεξιοτήτων. Στόχος μας είναι να σχεδιάσουμε μια μελέτη παρέμβασης που θα ενισχύει τις βασικές αρχές της μεσογειακής διατροφής και θα παρακολουθεί την επίδρασή της στις γνωσιακές λειτουργίες.
Η χώρα μας έχει το πλεονέκτημα οι άνθρωποι να γνωρίζουν από μικρή ηλικία τη μεσογειακή δίαιτα, οπότε ίσως είναι πιο εύκολο να υιοθετηθεί και να φανεί η επίδραση στις γνωσιακές ικανότητες. Αντίστοιχη μελέτη έχει γίνει στην Ισπανία, όπου οι συμμετέχοντες λάμβαναν ελαιόλαδο και ξηρούς καρπούς για να εμπλουτίσουν τη δίαιτά τους. Αναρωτιέμαι, λοιπόν, αν θα έπρεπε να σχεδιάσουμε κάτι παρόμοιο εδώ και ποια στοιχεία θα χρειαζόταν να ενισχύσουμε ώστε οι συμμετέχοντες να ακολουθήσουν συστηματικά τις αρχές της μεσογειακής δίαιτας.
Ακολουθεί η πλειονότητα του πληθυσμού τη μεσογειακή δίαιτα στη χώρα μας;
Η μεσογειακή δίαιτα, όπως τη μελετάμε σήμερα, βασίζεται στη διατροφή των ανθρώπων στην Κρήτη τη δεκαετία του ’60, αλλά δεν ακολουθείται απαραίτητα στη σύγχρονη Ελλάδα. Σαφώς, συστατικά της δίαιτας όπως το ελαιόλαδο, τα φρούτα, τα λαχανικά και τα όσπρια παραμένουν βασικά, αλλά υπάρχουν και πολλές αποκλίσεις. Παρά τις αλλαγές, είμαστε σε καλύτερη θέση σε σχέση με άλλες χώρες. Η μεσογειακή δίαιτα ξεκίνησε εδώ ως δίαιτα ανάγκης, λόγω λιτότητας, ενώ σήμερα στην Ελλάδα παρατηρούμε ότι πιο κοντά στις αρχές της βρίσκονται τα υψηλότερα κοινωνικοοικονομικά στρώματα.
Παρατηρούμε από μελέτες που έχουν γίνει στην Αθήνα (στο Μαρούσι), στην Κρήτη και στη Λάρισα ότι, στο Μαρούσι για παράδειγμα, το υψηλό κοινωνικοοικονομικό επίπεδο συνδέεται με υψηλότερα ποσοστά προσκόλλησης στη μεσογειακή δίαιτα. Στην Κρήτη, η προσκόλληση οφείλεται περισσότερο στην παράδοση. Και πιο πρόσφατα, η Λάρισα φαίνεται να ακολουθεί τελευταία.
Οι γυναίκες πλήττονται περισσότερο από τη νόσο συγκριτικά με τους άνδρες;
Οι γυναίκες φαίνεται να πλήττονται περισσότερο από την άνοια σε σχέση με τους άνδρες και οι αιτίες είναι πολυπαραγοντικές. Ένας βασικός λόγος είναι το μεγαλύτερο προσδόκιμο ζωής τους, αφού η ηλικία αποτελεί τον κυριότερο παράγοντα κινδύνου. Επιπλέον, η απώλεια των οιστρογόνων μετά την εμμηνόπαυση αφαιρεί μια ορμονική «ασπίδα» για τον εγκέφαλο. Γενετικές διαφοροποιήσεις, όπως το γονίδιο APOE ε4, φαίνεται επίσης να επηρεάζουν περισσότερο τις γυναίκες. Τέλος, κοινωνικοί παράγοντες, όπως η περιορισμένη εκπαίδευση και η επαγγελματική δραστηριότητα στις παλαιότερες γενιές μείωσαν τη λεγόμενη «γνωσιακή εφεδρεία», κάνοντάς τες πιο ευάλωτες στη γνωσιακή έκπτωση.
Έχετε κάποιο μήνυμα για τη νέα γενιά;
Ένα μήνυμα που θα ήθελα να δώσω στους γονείς τώρα, στην αρχή της σχολικής χρονιάς, είναι να δώσουν έμφαση στα φρούτα και τα λαχανικά. Αν τα λαχανικά είναι δύσκολα, τα φρούτα είναι πιο εύκολα, γιατί είναι γλυκά και περιέχουν θρεπτικά συστατικά σημαντικά για τη γνωσιακή υγεία. Φροντίστε τα παιδιά να τρώνε τουλάχιστον δύο με τρία φρούτα την ημέρα.
Διαβάστε επίσης στην αθηΝΕΑ και στο μηνιαίο newsletter No Man’s Land – στο οποίο μπορείτε να κάνετε την εγγραφή σας εδώ.
Τα «Μικρά Γράμματα» στις Ετικέτες Τροφίμων
