Δεν ξέρω αν θα το λέγατε ιδιοτροπία της ιστορίας ή φαντασία ενός ιστορικού, αλλά στην Οθωμανική Αυτοκρατορία/Τουρκία, από τις αρχές του 19ου αιώνα, λαμβάνουν χώρα κάθε εκατό χρόνια μείζονες κοινωνικοί και πολιτικοί μετασχηματισμοί που μοιάζουν σημαντικά μεταξύ τους. Έχω αναλύσει αλλού λεπτομερώς αυτές τις περιόδους –τις οποίες περιγράφω ως «resets» εικοσαετιών– και τη βαθιά σύνδεσή τους με την Ελλάδα και τη Ρωσία.¹
Kατά τη διάρκεια αυτών των φοβερών περιόδων αναταραχής και μετασχηματισμού, η πολιτική δομή της χώρας αλλάζει θεμελιωδώς· το εκάστοτε παλαιό καθεστώς εξαφανίζεται μαζί με τον πολιτισμό του και γεννιέται με ωδίνες ένα νέο καθεστώς. Η μερίδα που ιδιοποιείται τη διαχείριση του κράτους, κάτω από διαρκείς συνθήκες εκτάκτου ανάγκης, εξουδετερώνοντας όποια εστία δύναμης περιορίζει την κρατική εξουσία και καταπνίγοντας τα πλουραλιστικά στοιχεία της κοινωνίας, υπονομεύει και τελικά χαράσσει εκ νέου τα όρια του κράτους έναντι της κοινωνίας· εγκαθιδρύεται έτσι ένα ακραία συγκεντρωτικό, προσωποπαγές καθεστώς.
Όλα αυτά συνέβησαν δύο φορές, στα reset του 1810-1830 υπό τον Μαχμούτ Β′ και του 1910-1930 υπό τον Kemal Ataturk, στα οποία η Ελλάδα έπαιξε καθοριστικό ρόλο. Το τρίτο reset ξεκίνησε το δεύτερο μισό της δεκαετίας του 2010 υπό τον Ερντογάν και έχει εισέλθει πλέον στο τελικό του στάδιο. Ούτε στο κράτος ούτε στην πολιτική σκηνή υπάρχει κάποια αξιοσημείωτη δύναμη που να μπορεί να σταματήσει ή να εξισορροπήσει αυτή την πορεία. Μόνο μια εξωτερική παρέμβαση θα μπορούσε να αλλάξει την τροχιά αυτής της εξέλιξης, ωστόσο κάτι τέτοιο δεν διαφαίνεται στον ορίζοντα, τουλάχιστον προς το παρόν.
Την περασμένη εβδομάδα ξεκίνησε ένα από τα τελευταία στάδια της ολοκλήρωσης του reset. Στην Τουρκία, όπως και στη Γαλλία, υπάρχει Συνταγματικό Δικαστήριο –ο ανώτατος δικαστικός θεσμός της χώρας–, του οποίου η σημερινή σύνθεση αποτελεί εμπόδιο στην υλοποίηση ορισμένων από τις επιθυμίες που προβάλλονται από τον Erdogan. Όταν το Ακυρωτικό Δικαστήριο (δηλαδή ο Άρειος Πάγος της Τουρκίας), που είναι κατώτερο δικαστήριο, δεν αναγνώρισε την απόφαση του Συνταγματικού Δικαστηρίου για την απελευθέρωση του Can Atalay, ενός κρατουμένου που είχε εκλεγεί βουλευτής με το Εργατικό Κόμμα, η Τουρκία βρέθηκε νομικά σε μια κατάσταση που αρμόζει σε «πανηγύρι» και όχι σε σοβαρή χώρα.
Το Ακυρωτικό Δικαστήριο, το οποίο τελεί υπό τον πλήρη έλεγχο του Erdogan, υποστήριξε –με μια δήλωση που μοιάζει με υπόμνημα πραξικοπήματος– ότι το Συνταγματικό Δικαστήριο «κατέστησε το Σύνταγμα ανεφάρμοστο», «δημιούργησε περιβάλλον χάους», «απείλησε το Ακυρωτικό Δικαστήριο ακριβώς όπως κάποιες τρομοκρατικές οργανώσεις» [εννοώντας τους Γκιουλενιστές] και κατέθεσε μήνυση κατά των μελών του Συνταγματικού Δικαστηρίου. Συν τοις άλλοις, επέπληξε τα μέλη του Συνταγματικού Δικαστηρίου και ο Erdogan, τασσόμενος στο πλευρό του Ακυρωτικού Δικαστηρίου.
Ορισμένοι σχολιαστές περιγράφουν το επεισόδιο αυτό ως πολιτική ή νομική κρίση. Ωστόσο, δεν υπάρχει καμία κρίση. Μια κρίση συμβαίνει όταν υπάρχει σύγκρουση. Εδώ έχουμε να κάνουμε με το ότι ολόκληρο Συνταγματικό Δικαστήριο μένει άναυδο μετά την κατσάδα του. Με άλλα λόγια, αυτή τη στιγμή, το ισχύον δίκαιο προσαρμόζεται σε αλλαγή καθεστώτος και οι ανώτατοι δικαστές παραμένουν σιωπηλοί. Μετά το πραξικόπημα του 1980 η Τουρκία δεν μπορεί να χαρακτηριστεί κράτος δικαίου. Ωστόσο, ακόμη και στις χειρότερες ημέρες του πραξικοπήματος, νομίζω ότι δεν επικρατούσε μια τόσο δυστοπική κατάσταση. Το δίκαιο και το μέλλον της χώρας ποτέ δεν εξαρτιόταν μόνο από τα κέφια ενός ανθρώπου.
Σενάρια για τη Μετά τον Erdogan Εποχή
Παράλληλα με αυτά τα πρωτοφανή γεγονότα, μεγάλο ενδιαφέρον παρουσιάζει και η διάδοχη κατάσταση της εποχής Erdogan. Γνωρίζουμε καλά από την ιστορία ότι οι άνθρωποι που έχουν συσσωρεύσει τέτοια πολιτική και οικονομική δύναμη δεν αφήνουν στην τύχη το τι πρόκειται να συμβεί έπειτα από αυτούς με την κληρονομιά τους. Υπάρχει επίσης το ενδεχόμενο η υγεία του Erdogan να τον υποχρεώνει σε κατεπείγουσα διασφάλιση αυτής της κληρονομιάς. (Μια φήμη, που όμως διατυπώνεται από σχολιαστές οι οποίοι έχουν πρόσβαση σε ειδησεογραφικές πηγές του κοντινού περιβάλλοντος, λέει ότι τις επόμενες εβδομάδες αναμένεται ομάδα γιατρών από το εξωτερικό για μια πολύ δύσκολη επέμβαση στο έντερό του.)
Ένα από τα σενάρια που συζητούνταν μέχρι πρόσφατα –και ίσως επιθυμητό από πολλούς– ήταν να ανέβει στον θρόνο ο γαμπρός του, ο Selçuk Bayraktar, ο βαρόνος των drones, που έχει σπουδάσει στο ΜΙT, στις ΗΠΑ. Ωστόσο, οι πρόσφατες εξελίξεις δείχνουν ότι ο Erdogan κάνει «delete» τον Bayraktar, προκρίνοντας τον γιο του Bilal.
Σε αντίθεση με την Ελλάδα, οι πολιτικές δυναστείες είναι ένας πολύ ξένος θεσμός στην Τουρκία – αλλά ο άνθρωπος είναι ζώο που συνηθίζει γρήγορα. Γράφτηκε και ειπώθηκε ότι μια τέτοιου είδους μετάβαση θα ήταν ενάντια στα γονίδια της χώρας και ότι ο Bilal δεν είναι τόσο έξυπνος και ικανός, κι ούτε έχει το χάρισμα να οδηγήσει μια χώρα σαν την Τουρκία. Ωστόσο, δεν έχω καμία αμφιβολία ότι μετά τον Erdogan το καθεστώς θα συσπειρωθεί γύρω από τον Bilal, θυμίζοντάς μας τους βασιλιάδες που ανέβαιναν στον θρόνο ενώ ήταν ακόμη παιδιά ή αυτό που συνέβη στο Αζερμπαϊτζάν και στη Συρία πριν από καμιά εικοσαριά χρόνια. Επειδή η επιβίωση των «μεγιστάνων» που έχουν καταλάβει τα κρίσιμα πόστα εξαρτάται από τη συνέχιση του καθεστώτος και το καθεστώς, με τη σειρά του, όταν δεν υπάρχει νόμος, αντλεί τη νομιμότητά του από την οικογένεια.
Καταλήγω, λοιπόν, ότι η παρέμβαση του Erdogan στο Συνταγματικό Δικαστήριο μπορεί να διαβαστεί και από αυτή την οπτική γωνία.
1. Μια συντομευμένη εκδοχή αυτού του άρθρου δημοσιεύθηκε στην Καθημερινή τον Μάρτιο του 2021. Μπορείτε να διαβάσετε την πλήρη έκδοση εδώ. Σε αυτό προτείνεται μια εναλλακτική ανάγνωση της ελληνοτουρκικής ιστορίας και αναλύεται λεπτομερώς τι εννοείται με την έννοια του «reset».
Διαβάστε επίσης στην αθηΝΕΑ:
Τουρκία, 1922-2022: Από τον Κεμαλισμό στον Ερντογανισμό
