Πρέπει τα αυτοκινούμενα οχήματα να μπορούν να σκοτώσουν τον επιβάτη τους; Πρέπει να ξοδεύουμε όσα περισσότερα χρήματα μπορούμε για να σώσουμε ανθρώπινες ζωές από τις διάφορες ασθένειες; Είναι αποδεκτό να σκοτώνονται άμαχοι σε έναν πόλεμο;
Οι απαντήσεις στα παραπάνω ερωτήματα φαίνονται, σε πρώτη ανάγνωση, εύκολα. Αν όμως τα σκεφτούμε καλύτερα, πρόκειται για δύσκολα ηθικά διλήμματα. Τα αυτοκινούμενα οχήματα ίσως χρειαστεί να σκοτώσουν τον επιβάτη τους για να σώσουν περαστικούς – για παράδειγμα, κάποια μητέρα που διασχίζει τον δρόμο με το μωρό της. Αν ξοδέψουμε όλα τα χρήματα του κρατικού προϋπολογισμού στην υγεία, τι θα μείνει για τις άλλες λειτουργίες του κράτους, όπως η ασφάλεια, η παιδεία και ο πολιτισμός; Κάποιοι θα έλεγαν ότι είναι ηθικά ανεπίτρεπτο να βομβαρδίζονται άμαχοι για να κερδηθεί ένας πόλεμος, ακόμα κι αν ο τερματισμός του πολέμου θα έσωζε τελικά περισσότερες ζωές. Ωστόσο, εάν οι άμαχοι πεθάνουν σε βομβαρδισμό ενός κοντινού εργοστασίου όπλων ως παράπλευρη απώλεια, ο βομβαρδισμός ίσως είναι ηθικά αποδεκτός.
Τα ηθικά διλήμματα αφορούν, λοιπόν, αποφάσεις που πρέπει να ληφθούν μεταξύ αντικρουόμενων ηθικών αρχών. Μια συχνή αντιπαράθεση είναι μεταξύ ωφελιμιστικών (βλ. Mill & Bentham) και δεοντολογικών (βλ. Kant) αρχών.
Τα ηθικά διλήμματα αφορούν αποφάσεις που πρέπει να ληφθούν μεταξύ αντικρουόμενων ηθικών αρχών.
Οι ωφελιμιστικές αρχές, από τη μία μεριά, υποστηρίζουν ότι μια ενέργεια είναι ηθικά αποδεκτή εάν μεγιστοποιεί την ευημερία για μεγαλύτερο αριθμό ανθρώπων (για παράδειγμα, το πόσες ζωές σώζονται). Από την άλλη πλευρά, οι δεοντολογικές αρχές αξιολογούν την ηθική κάθε ενέργειας με βάση την εγγενή φύση της ενέργειας αυτής (δηλαδή, συχνά διαμορφώνονται περισσότερο βάσει ατομικών δικαιωμάτων και υποχρεώσεων). Αυτή η σύγκρουση ανάμεσα στις ωφελιμιστικές και τις δεοντολογικές αρχές προβάλλεται με σαφήνεια στο λεγόμενο «πρόβλημα του τρόλεϊ», το οποίο μελετούν εδώ και δεκαετίες τόσο φιλόσοφοι όσο και ψυχολόγοι. Μια εκδοχή του προβλήματος είναι η εξής:
Είστε ελεγκτής σιδηροδρόμων. Υπάρχει ένα ανεξέλεγκτο τρόλεϊ που κυλά στις σιδηροδρομικές ράγες. Μπροστά στις ράγες υπάρχουν πέντε εργάτες. Το τρόλεϊ κατευθύνεται προς αυτούς και, αν δεν γίνει κάτι, θα σκοτωθούν. Εσείς στέκεστε σε κάποια απόσταση δίπλα σε έναν μοχλό. Εάν τραβήξετε αυτό τον μοχλό, το τρόλεϊ θα μεταβεί σε βοηθητικές ράγες και έτσι θα σώσετε τους πέντε εργάτες που βρίσκονται στις κύριες ράγες. Παρατηρείτε, όμως, ότι υπάρχουν δύο εργάτες στις βοηθητικές ράγες. Με άλλα λόγια, δύο εργάτες θα σκοτωθούν αν τραβήξετε τον μοχλό και αλλάξετε τις ράγες, αλλά οι πέντε εργάτες στις κύριες ράγες θα σωθούν. Είναι ηθικά αποδεκτό να τραβήξετε τον μοχλό;
Ένας δεοντολογικός λήπτης αποφάσεων θα υποστήριζε ότι το τράβηγμα του μοχλού είναι ηθικά απαράδεκτο, καθώς θα ήταν φόνος. Από την άλλη μεριά, ο ωφελιμιστικός θα πρότεινε ότι είναι ηθικά αποδεκτό να τραβήξει κανείς τον μοχλό, καθώς θα μεγιστοποιούσε τον αριθμό των ζωών που θα σώζονταν.
Σε μια εναλλακτική εκδοχή του προβλήματος, πρέπει κανείς να σπρώξει έναν άνθρωπο από μια πεζογέφυρα μπροστά από το τρόλεϊ. Αυτός ο άνθρωπος θα πεθάνει, αλλά θα σταματήσει το τρόλεϊ, και τα πέντε άτομα τα οποία βρίσκονται στον δρόμο του θα σωθούν. Είναι ενδιαφέρον ότι οι άνθρωποι είναι λιγότερο πιθανό να λάβουν μια απόφαση σύμφωνη με τις ωφελιμιστικές αρχές στο σενάριο της πεζογέφυρας (δηλαδή, να σκοτώσουν κάποιον άνθρωπο για να σωθούν περισσότεροι) σε σύγκριση με το τυπικό σενάριο με τις βοηθητικές ράγες. Με άλλα λόγια, κατά μέσο όρο οι άνθρωποι διστάζουν περισσότερο να συμφωνήσουν ότι θα έσπρωχναν έναν άνθρωπο στον θάνατό του για να σώσουν πέντε άλλες ζωές σε σχέση με το να τραβήξουν έναν μοχλό για να τις σώσουν – ακόμα και αν στην περίπτωση του μοχλού οι παράπλευρες απώλειες είναι διπλάσιες (καθώς βρίσκονται δύο άτομα στις βοηθητικές ράγες).
Μια απλή εξήγηση του «δόγματος του διπλού αποτελέσματος» είναι ότι μία βλάβη είναι επιτρεπτή αν είναι ακούσια παρενέργεια ενός καλού αποτελέσματος.
Γιατί όμως υπάρχει αυτή η διαφοροποίηση, ενώ τα «μαθηματικά» θα έπρεπε να μας κάνουν πιο εύκολο το να… σπρώξουμε τον άνθρωπο από την πεζογέφυρα; Η διαφορά μεταξύ των απαντήσεων σε αυτά τα σενάρια έγινε αφορμή για την πραγματοποίηση πολλών ερευνών και την ανάπτυξη γνωστικών θεωριών στο πεδίο της ηθικής κρίσης. Για παράδειγμα, το γεγονός ότι οι άνθρωποι ανταποκρίνονται διαφορετικά στα δύο προβλήματα του τρόλεϊ εξηγήθηκε από αυτό που ονομάστηκε «δόγμα του διπλού αποτελέσματος». Μια απλή εξήγηση αυτού του δόγματος είναι ότι μία βλάβη είναι επιτρεπτή αν είναι ακούσια παρενέργεια ενός καλού αποτελέσματος. Αυτό το δόγμα αποτελεί τη βάση στην άσκηση πολιτικής σε πολλές χώρες σε όλο τον κόσμο σχετικά με θέματα όπως η άμβλωση, η ευθανασία, ο προϋπολογισμός για έξοδα υγείας, τα αυτοκινούμενα οχήματα, ακόμα και σε διεθνείς κανονισμούς για τις ένοπλες συγκρούσεις, όπως είδαμε παραπάνω με το παράδειγμα των αμάχων.
Μια σειρά από ψυχολογικούς παράγοντες (όπως η πρόθεση του ατόμου), αλλά και περιστασιακούς (όπως η παρουσία σωματικής επαφής μεταξύ του ατόμου που δρα και του θύματος – στο παραπάνω πρόβλημα υπάρχει σωματική επαφή αν σπρώξει κανείς έναν άνθρωπο από την πεζογέφυρα, αλλά όχι όταν τραβάει τον μοχλό) μπορούν να παίξουν σημαντικό ρόλο στις κρίσεις των ηθικών διλημμάτων. Όμως αυτοί οι παράγοντες είχαν μελετηθεί μέχρι πρόσφατα σε δείγματα που προέρχονταν κυρίως από τις Ηνωμένες Πολιτείες και δεν γνωρίζαμε την ισχύ τους σε άλλες κουλτούρες. Τα δείγματα από τις δυτικές χώρες ονομάζονται και «περίεργα»: WEIRD (Western, Educated, Industrialized, Rich και Democratic). Τι γίνεται με άλλους πολιτισμούς, άλλους ανθρώπους που δεν ζουν σε χώρες με αυτά τα χαρακτηριστικά;
Αυτό θελήσαμε να μελετήσουμε στο πλαίσιο ενός διεθνούς δικτύου εργαστηρίων ψυχολογικής έρευνας, το οποίο ονομάζεται «Επιταχυντής Ψυχολογικής Επιστήμης» (Psychological Science Accelerator, PSA). Η αποστολή του είναι να επιταχύνει τη συγκέντρωση έγκυρων και γενικεύσιμων ευρημάτων σχετικά με την ανθρώπινη συμπεριφορά και τις γνωστικές διεργασίες. Πρόκειται για μία πρόκληση που δεν μπορεί να αντιμετωπιστεί από μεμονωμένους ερευνητές ή από μικρές ομάδες.
Τα δομικά στοιχεία της ηθικής σκέψης είναι ίδια για όλους τους ανθρώπους στον κόσμο.
Η έρευνα, με τίτλο «Situational Factors Shape Moral Judgments in the Trolley Dilemma in Eastern, Southern, and Western Countries in a Culturally Diverse Sample», δημοσιεύτηκε στις 15 Απριλίου στο περιοδικό Nature Human Behavior. Σε αυτή συμμετείχαν 140 ερευνητικές ομάδες από 45 χώρες και το συνολικό δείγμα της ήταν 25.502 άτομα. Διαπιστώσαμε ότι η πρόθεση (αν δηλαδή η βλάβη είναι παράπλευρη απώλεια ή αν η βλάβη χρησιμοποιείται ως μέσο) και η προσωπική δύναμη (αν δηλαδή χρησιμοποιούμε τους ίδιους μας τους μυς για να προκαλέσουμε βλάβη ή αν αυτή προκαλείται μέσα από ένα αντικείμενο, όπως ο μοχλός) ασκούν επιρροή στις ηθικές κρίσεις τόσο στις ΗΠΑ όσο και σε άλλους δυτικούς πολιτισμούς, αναπαράγοντας και επεκτείνοντας τα αρχικά ευρήματα.
Η επιρροή αυτών των μεταβλητών ήταν παρούσα, ωστόσο, και στις μη δυτικές χώρες, αν και υπήρχαν κάποιες πολιτισμικές διαφορές στο πώς αυτές οι μεταβλητές αλληλεπιδρούν μεταξύ τους. Αυτό το εύρημα μας επιτρέπει να διατυπώσουμε τη σκέψη ότι ο τρόπος με τον οποίο η πρόθεση και η προσωπική δύναμη επηρεάζει τα ηθικά διλήμματα πιθανόν να βασίζεται σε βασικές γνωστικές ή συναισθηματικές διεργασίες που είναι σε μεγάλο βαθμό καθολικές για τον άνθρωπο και ανεξάρτητες από το πολιτισμικό πλαίσιο. Τα δομικά στοιχεία της ηθικής σκέψης, είναι, με άλλα λόγια, ίδια για όλους τους ανθρώπους στον κόσμο.
Μιλάμε διαφορετικές γλώσσες, αλλά μήπως η γλώσσα της ηθικής είναι λίγο ή πολύ κοινή;
Δείτε επίσης στην αθηΝΕΑ:
Γιατί δεν Λέω στην Κόρη μου ότι Είναι Όμορφη
Συνεπιμέλεια σε Περιπτώσεις Υψηλής Γονεϊκής Σύγκρουσης
Μαθησιακοί Tύποι: Με Όποιον Δάσκαλο Καθίσεις… Άλλα Γράμματα Θα Μάθεις
