9, 32, 66, 83. Κρατήστε αυτά τα νούμερα. Φαίνεται πως είναι σημαντικά και ξεχωριστά αφού, σύμφωνα με πρόσφατη μελέτη, ο ανθρώπινος εγκέφαλος διανύει πέντε κομβικές φάσεις, με τέσσερα καθοριστικά σημεία καμπής, στις ηλικίες των 9, 32, 66 και 83 ετών περίπου.
To ότι ο εγκέφαλός μας αναπτύσσεται κατά τη διάρκεια της ζωής μας το γνωρίζαμε. Το νέο δεδομένο έγκειται πως δεν το κάνει σταδιακά, δηλαδή λίγο κάθε χρόνο, αλλά προχωρά σε δυναμικές «αναδιοργανώσεις» σε τακτά χρονικά διαστήματα. Αν, δηλαδή, παρομοιάζαμε τον εγκέφαλο με μια πολυκατοικία, κάθε τόσο το κτίριο μπαίνει στο Πρόγραμμα «Αναβαθμίζω Εγκέφαλο» και φρεσκάρεται.
Τα δεδομένα της νέας μελέτης είναι εντυπωσιακά: αναλύθηκαν χιλιάδες εξετάσεις εγκεφάλου και καταγράφηκαν σημαντικές αλλαγές σε «τοπολογικά» χαρακτηριστικά που αφορούν στη γεωμετρία των συνδέσεων μεταξύ των νευρικών κυκλωμάτων (δηλαδή των εγκεφαλικών δικτύων που περιλαμβάνουν νευρώνες και συνάψεις που δουλεύουν μαζί για μια λειτουργία). Ο εγκέφαλος, λοιπόν, αλλάζει όχι μόνο ως προς το μέγεθος ή τον όγκο του (που το ξέραμε), αλλά και ως προς την εσωτερική αρχιτεκτονική του. Ωστόσο, αυτές οι σημαντικές αλλαγές δεν συμβαίνουν όποτε να ’ναι. Η καινούργια ανακάλυψη είναι πως ευθυγραμμίζονται γύρω από τέσσερα ηλικιακά ορόσημα που χωρίζουν τη ζωή του εγκεφάλου σε πέντε φάσεις.
Oφείλουμε, πάντως, να διαβάσουμε αυτά τα ευρήματα σε συνδυασμό και με άλλες παραμέτρους: το κοινωνικό υπόβαθρο, το πολιτισμικό πλαίσιο, τις εμπειρίες ζωής, τις σχέσεις.
0-9 ή «Τα Μυαλά που Κουβαλάς»
Η πρώτη φάση, από τη γέννηση μέχρι τα 9, είναι η εποχή του «όλα μέσα». Ο εγκέφαλος δοκιμάζει σχεδόν κάθε πιθανή σύναψη. «Παιδί» είναι άλλωστε, γεμάτο περιέργεια και ανυπομονησία, θέλει να ανοίξει όλα τα «παιχνίδια» του ταυτόχρονα. Το στάδιο αυτό περιγράφεται στη μελέτη ως ισχυρό, αλλά αναποτελεσματικό. Έχει ορμή, αλλά υστερεί σε οργάνωση. «Σαν σφουγγάρι» δεν λέμε; Πράγματι, ο παιδικός εγκέφαλος «ρουφάει» τα πάντα: μαθαίνει γλώσσες, μουσικά όργανα, κοινωνικές δεξιότητες, κινητικά μοτίβα κ.λπ. με ρυθμούς που οι ενήλικες δεν θα αντέχαμε με τίποτα.
9-31 ή «Stand by Me»
Κάπου γύρω στα 9 λοιπόν, συμβαίνει η πρώτη στροφή. Το παιδί μπαίνει στην (προ)εφηβεία και ο εγκέφαλος κατευθύνεται με moto το «ουκ εν τω πολλώ το ευ». Ωραίο το χάος, αλλά δεν είναι βιώσιμο, οπότε ο εγκέφαλος εστιάζει στη μέγιστη αποδοτικότητα: κόβει περιττές συνάψεις και ενισχύει τις αποδεδειγμένα χρήσιμες. Οι ερευνητές, πάντως, επισημαίνουν πως είναι και μια εύθραυστη εποχή, με αυξημένη ευαλωτότητα σε ψυχικές διαταραχές. Λογικό ακούγεται. Ο εφηβικός εγκέφαλος χτίζει τη νέα του μορφή ενόσω παλεύει με μια ορμονική καταιγίδα…
Όσον αφορά τα παιδιά και τους εφήβους, ο επαρκής ύπνος λειτουργεί πολύ ωφέλιμα, σαν μια καθημερινή «συντήρηση» του εγκεφάλου.
31-66 ή «Λογική και Ευαισθησία»
Η δεύτερη στροφή εμφανίζεται περίπου στα 32. Ναι, ναι! Άλλο ένα στερεότυπο καταρρίπτεται: όσο κι αν επιμένουν οι κοινωνικές συμβάσεις, ο εγκέφαλος δεν έχει ενηλικιωθεί πλήρως ούτε στα 18 ούτε στα 21. Τα δεδομένα δείχνουν ότι μόνο προς το τέλος της τρίτης δεκαετίας της ζωής σταθεροποιείται πραγματικά η νευρωνική του δομή. Είναι η φάση που ο εγκέφαλος ηρεμεί και προσπαθεί να είναι (ή να δείχνει) τακτοποιημένος. Σε αυτή τη φάση, που διαρκεί μέχρι περίπου τα 66, νοημοσύνη, συμπεριφορά και προσωπικότητα παραμένουν σταθερές, με τέτοιο τρόπο ώστε η ερευνητές να περιγράφουν την περίοδο ως «ώριμη σταθερότητα».
66-83 ή «La Grande Bellezza»
Στα 66 έρχεται η επόμενη μεταβολή. Είναι τότε που εμφανίζονται τα πρώτα συστηματικά σημάδια γήρανσης: μειώσεις στην ταχύτητα επεξεργασίας και μνήμης και αλλαγές στη διασύνδεση περιοχών του εγκεφάλου που υποστηρίζουν την ανάκληση πληροφοριών. Ωστόσο η φάση αυτή δεν μετράει μόνο απώλειες. Όπως αναφέρεται, οι ηλικίες αυτές συνοδεύονται από ενίσχυση της συναισθηματικής ρύθμισης. Δηλαδή, ο εγκέφαλος γίνεται πιο επιλεκτικός στο τι τον επηρεάζει και τι τον αφήνει αδιάφορο. Ναι, εκεί στα 66 (κάλλιο αργά…) φαίνεται να φιλοσοφούμε τη ζωή και να μαθαίνουμε ότι δεν χρειάζεται να αγχωνόμαστε για κάθε μικρολεπτομέρεια.
Στην ενήλικη φάση, οι κοινωνικές συναναστροφές συνδέονται με καλύτερη γνωστική υγεία και μικρότερο κίνδυνο άνοιας.
83+ ή «The Curious Case of Benjamin Button»
Όσο κι αν φαίνεται απίστευτο, η τέταρτη σημαντική «αναβάθμιση» έρχεται μετά τα 83. Τότε ο εγκέφαλος προχωρά σε έναν τελικό εξορθολογισμό: διατηρεί ό,τι του είναι κρίσιμο για τη λειτουργικότητα και την αίσθηση ταυτότητάς του και αφήνει εντελώς πίσω κάθε δευτερεύουσα πληροφορία. Μια φάση που περιγράφεται καλύτερα ως βιολογικός «μινιμαλισμός» παρά ως αναγκαστική κατάρρευση. Ο εγκέφαλος επιλέγει πιο καθαρές γραμμές όσον αφορά τη γνωστική επεξεργασία και δίνει έμφαση σε σταθερά, δοκιμασμένα νοητικά μοτίβα και βασικές συνδέσεις.
Μάλιστα, υπάρχει μελέτη που δείχνει ότι αυτή η φάση αντανακλά μια ενεργή στρατηγική προσαρμογής του εγκεφάλου στις περιορισμένες του πλέον δυνατότητες και όχι απλώς μια παθητική φθορά. Ακόμη κι αν λειτουργεί με λιγότερα «καύσιμα» δηλαδή, αναπροσαρμόζει τις προτεραιότητες και εστιάζει στα απολύτως σημαντικά.
Special Tips
Από τη νέα μελέτη προέκυψαν και μερικές πρακτικές οδηγίες που φαίνεται να διαμορφώνουν την ποιότητα των μεταβάσεων. Έτσι, όσον αφορά τα παιδιά και τους εφήβους, ο επαρκής ύπνος λειτουργεί πολύ ωφέλιμα σαν καθημερινή «συντήρηση» του εγκεφάλου, ενώ στην ενήλικη φάση οι κοινωνικές συναναστροφές συνδέονται με καλύτερη γνωστική υγεία και μικρότερο κίνδυνο άνοιας.
Το ενδιαφέρον είναι πως δεν υπάρχει καλύτερη ή χειρότερη φάση, απλώς διαφορετική. Με κάθε νέα διαμόρφωση, ο εγκέφαλος επιλέγει τι να ενισχύσει και τι να αφήσει πίσω. Έτσι, κάθε επόμενο στάδιο χαρακτηρίζεται από νέες ισορροπίες ανάμεσα σε δύναμη και ευαλωτότητα, ταχύτητα και σοφία, λεπτομέρειες και ουσία.
Κάθε ηλικιακή φάση δίνει στον εγκέφαλο νέες ευκαιρίες, εμπειρίες και νοήματα για ολοκαίνουργια, υπέροχα «παιχνίδια του μυαλού». Ίσως, τελικά, το ερώτημα δεν είναι πότε «κορυφώνεται» ο εγκέφαλος, αλλά πώς επανασχεδιάζεται ξανά και ξανά για να μας επιτρέπει να ζούμε κάθε ηλικία με τους δικούς της όρους.
Πιστεύω πάντως, πως οφείλουμε να διαβάσουμε αυτά τα ευρήματα σε συνδυασμό και με άλλες παραμέτρους: το κοινωνικό υπόβαθρο, το πολιτισμικό πλαίσιο, τις εμπειρίες ζωής, τις σχέσεις. Υπερπολύτιμη η νευροεπιστήμη και η βιολογία, αλλά μεμονωμένες μπορεί να μας οδηγήσουν σε επιστημονικό ντετερμινισμό. Ο εγκέφαλος είναι συναρπαστικό, πολυσύνθετο όργανο που διαμορφώνεται διαρκώς και από όσα βιώνει. Πάρτε για παράδειγμα τα όνειρα: δεν είναι απλώς νευρωνικός «θόρυβος», αλλά ένα πεδίο όπου μνήμη, συναίσθημα, εμπειρία και φαντασία μπλέκονται με τρόπους που καμία μαγνητική τομογραφία δεν μπορεί να απεικονίσει πλήρως.
Αυτό λοιπόν που επιβεβαιώνει τελικά η νέα μελέτη είναι ότι ο εγκέφαλος δεν είναι στατική μηχανή. Είναι οικοδόμημα. Μετακινεί τους τοίχους του, αλλάζει και αναδιαμορφώνει τα δωμάτια και τους διαδρόμους του και επανεφευρίσκει διαρκώς τον εαυτό του. Και κάθε ηλικιακή φάση του δίνει νέες ευκαιρίες, εμπειρίες και νοήματα για ολοκαίνουρια, υπέροχα «παιχνίδια του μυαλού».
Διαβάστε επίσης στην αθηΝΕΑ:
Γεωμηχανική: Ανάμεσα στην Ελπίδα και στον Κίνδυνο
