Στην ταινία «Μάντεψε ποιος θα Έρθει το Βράδυ», με την Katharine Hepburn και τον Sidney Poitier, η Τζόι, επιστρέφοντας στο πατρικό της στο Σαν Φρανσίσκο, επιφυλάσσει στους φιλελεύθερους γονείς της μια έκπληξη. Έναν αρραβωνιαστικό, τον Τζον, που γνώρισε στις διακοπές της στη Χαβάη. Μόνο που η Τζόι είναι Λευκή και ο Τζον Μαύρος. Και οι γονείς της όχι τόσο φιλελεύθεροι τελικά, όπως πίστευε η κόρη, αλλά και οι ίδιοι για τον εαυτό τους.
Το 1967, όταν κυκλοφόρησε η ταινία, οι διαφυλετικοί γάμοι ήταν απαγορευμένοι σε 17 Πολιτείες των ΗΠΑ. Ωστόσο, ο «μεγάλος» Sidney Poitier είχε κερδίσει Όσκαρ ήδη από το 1963 – ο πρώτος Αφροαμερικανός που κράτησε το αγαλματίδιο. Εκείνη, δε, τη χρονιά συμμετείχε όχι σε μία αλλά σε τρεις ταινίες με θέμα τον ρατσισμό, σημειώνοντας μεγάλη επιτυχία.
Από την άλλη, στο σκηνικό των δρόμων εκτυλίσσονταν άλλες ιστορίες, λιγότερο «στημένες». Ιστορίες φυλετικών συγκρούσεων και αναταραχών, αλλά και ιστορίες που έγραφαν τα μαχητικά κινήματα ειρήνης και συμπαράστασης.
Είχαν περάσει χρόνια από τότε, την 1η Δεκεμβρίου 1955, που η Αφροαμερικανίδα μοδίστρα Rosa Parks είχε αρνηθεί να παραχωρήσει τη θέση της στο λεωφορείο σε έναν λευκό άνδρα, με αποτέλεσμα μια σύλληψη, μια δίκη, που τη δικαίωσε, αλλά και μια μεγάλη κινητοποίηση-μποϊκοτάζ στα μέσα μαζικής μεταφοράς.
Είχαν περάσει χρόνια επίσης από τότε που το Ανώτατο Δικαστήριο είχε κηρύξει παράνομο τον φυλετικό διαχωρισμό στα δημόσια σχολεία. Ωστόσο ακόμα και μετά την άρση του διαχωρισμού, το 1957 ο κυβερνήτης του Αρκάνσας, Orval Faubus, είχε καλέσει την Εθνική Φρουρά να εμποδίσει εννέα Αφροαμερικανούς μαθητές να εισέλθουν στο Central High School, στην πρωτεύουσα της πολιτείας Λιτλ Ροκ.
Όπως και από τις 11 Ιουλίου 1958, τότε που η Mildred Jeter και ο Richard Loving, ένα από τα πρώτα διαφυλετικά ζευγάρια, είδαν να εισβάλει στο σπίτι τους, στις 2 τα ξημερώματα, η αστυνομία. Είχαν παντρευτεί στην Ουάσινγκτον, όπου ο γάμος τους επιτρεπόταν, όμως στη Βιρτζίνια ήταν ακόμα παράνομος. Εφόσον ήθελαν να διατηρήσουν την ένωσή τους, έπρεπε να επιλέξουν είτε να περάσουν 25 χρόνια στη φυλακή είτε να φύγουν από τη Βιρτζίνια. Επέλεξαν την εξορία.
Αλλά και από το 1962, όταν το Πανεπιστήμιο του Μισισιπή αναγκάστηκε να δεχτεί τον Αφροαμερικανό James Meredith, ο οποίος, όταν έφτασε στο πανεπιστήμιο υπό την προστασία των ομοσπονδιακών δυνάμεων, βρέθηκε απέναντι σε έναν όχλο 2.000 και πλέον ατόμων. Δύο άνθρωποι σκοτώθηκαν και σχεδόν 200 τραυματίστηκαν στο χάος που ακολούθησε, το οποίο έληξε όταν η κυβέρνηση Κένεντι έστειλε 31.000 στρατιώτες για να αποκαταστήσουν την τάξη.
Ακόμα και από τις 28 Αυγούστου 1963, όταν ο ιεροκήρυκας Martin Luther King εκφώνησε μια από τις διασημότερες ομιλίες όλων των εποχών μπροστά σε ακροατήριο περίπου 250.000 ατόμων: «Ι have a dream…». Θα δολοφονηθεί στις 4 Απριλίου 1968. Ο Malcolm X, ο «Μαύρος Σπάρτακος», όπως τον είχε αποκαλέσει η «Le Monde», είχε ήδη δολοφονηθεί, στις 21 Φεβρουαρίου 1965.
«Μαύρη Αντίσταση»
Οι αναφορές εδώ είναι κάποια μόνο, ελάχιστα, από τα ορόσημα του προηγούμενου αιώνα που συνέβαλαν στην καθιέρωση, το 1976, του «Μήνα Μαύρης Ιστορίας», μιας διαρκούς υπενθύμισης της προσφοράς και των αγώνων των Αφροαμερικανών. Στις Ηνωμένες Πολιτείες και στον Καναδά, ο μήνας αυτός είναι ο Φεβρουάριος. Στο Ηνωμένο Βασίλειο, ο Οκτώβριος.
Ο «εορτασμός» ωστόσο έχει τις ρίζες του στο 1926, στις Ηνωμένες Πολιτείες, όταν ο ιστορικός Carter G. Woodson (1875-1950) και η «Ένωση για τη Μελέτη της Νέγρικης Ζωής και Ιστορίας» (ASNLH) ανακοίνωσαν ότι καθιερώνουν τη δεύτερη εβδομάδα του Φεβρουαρίου ως «Εβδομάδα Νέγρικης Ιστορίας». Ο Woodson, ο πρώτος Αφροαμερικανός ιστορικός, είχε ως στόχο με το έργο του να κάνει ορατή και σεβαστή την ιστορία τους. Οι ιστορικοί ως τότε ήταν Λευκοί και η ματιά τους «μυωπική».
Ένας από τους καθηγητές του στο Χάρβαρντ, ο Edward Channing, έλεγε χαρακτηριστικά πως «ο νέγρος δεν έχει ιστορία». Και ο Channing δεν αποτελούσε μειοψηφία. Τα εγχειρίδια και τα μαθήματα ιστορίας των ΗΠΑ αναφέρονταν αποκλειστικά στον κόσμο των λευκών μεσαίων και εύπορων αντρών.
Ωστόσο, οι εορτασμοί δεν έχουν από όλη την κοινότητα των Αφροαμερικανών την ίδια αποδοχή. Μεταξύ των επικριτών είναι ο ηθοποιός και σκηνοθέτης Morgan Freeman. «Δεν θέλω ένα μήνα μαύρης ιστορίας. Μαύρη ιστορία είναι η αμερικανική ιστορία…», έχει δηλώσει ο Freeman, όπως επίσης και πως η μη καθιέρωση ενός «Μήνα Λευκής Ιστορίας» σημαίνει ότι οι λευκοί δεν θα ήθελαν να περιοριστεί η ιστορία τους σε μόλις ένα μήνα.
Το θέμα του «Μήνα Μαύρης Ιστορίας» για το 2023 είναι «Black Resistance» (=Μαύρη Αντίσταση) και τα σχετικά αφιερώματα αναφέρονται στους τρόπους με τους οποίους οι Αφροαμερικανοί αγωνίστηκαν ενάντια στη φυλετική ανισότητα. Ενάντια στη σκλαβιά, στα πογκρόμ, στα λιντσαρίσματα, στους αποκλεισμούς και διαχωρισμούς, στην προκατάληψη. Και, όπως αναφέρει το κείμενο του ASNLH για τους φετινούς εορτασμούς: «Ο αγώνας μας δεν είναι ο αγώνας μιας ημέρας, μιας εβδομάδας, ενός μήνα ή ενός έτους, είναι ο αγώνας μιας ζωής».
Μια, Δύο, Πολλές Ιστορίες που Έγιναν Βιβλία…
Κι αν η ιστορία –πολύ περισσότερο τα προηγούμενα χρόνια απ’ ό,τι σήμερα– αδυνατούσε να «δει» τους Αφροαμερικανούς –όπως υποστήριζε ο Carter G. Woodson–, τώρα έχουμε τη δυνατότητα –αν μη τι άλλο– να διαβάσουμε πολλές, δυνατές «ιστορίες» που μιλάνε για τα «πέτρινα», αλλά και με στιγμές μεγαλείου χρόνια της «μαύρης αντίστασης». Λίγες, ελάχιστες προτάσεις από την πλούσια βιβλιογραφία, για μικρούς και μεγάλους, παραθέτουμε εδώ.
Αόρατος Άνθρωπος | Ralf Ellison | Μτφρ. Αγορίτσα Μπακοδήμου | Εκδόσεις Κέδρος
Η απίστευτη ιστορία ενός ανθρώπου που είναι αόρατος «απλά επειδή οι άνθρωποι αρνούνται να με δουν». Κυκλοφόρησε το 1952, σε μια οριακή περίοδο για την αμερικανική κοινωνία, κατά τη διάρκεια της οποίας η χώρα βίωνε δραματικές αλλαγές σε όλα τα επίπεδα. Αφηγείται τις περιπέτειες του ανώνυμου Αφροαμερικανού ήρωα –από την αποβολή του από ένα κολέγιο του Νότου ως την εμπλοκή του στην τρομερή φυλετική εξέγερση του Χάρλεμ– που υπερβαίνουν κατά πολύ την ιστορία ενός απλού ανθρώπου.
«Όσοι από εμάς είμαστε πρόθυμοι (και όσοι θα έπρεπε) να διδαχτούμε, γίναμε χάρη στον “Αόρατο Άνθρωπο” λιγότερο αδαείς σχετικά με τις ζωές των Μαύρων», αναφέρει χαρακτηριστικά ο Philip Roth. Βραβευμένο το 1953 με το National Book Award.
Γράφοντας για να Σώσω μια Ζωή – Ο Φάκελος Λούις Τιλ | Edgar John Wideman | Μτφρ. Αθηνά Δημητριάδου | Εκδόσεις Πόλις
Το 1955, ο 14τράχρονος Αφροαμερικανός Emmett Till ταξιδεύει με το τρένο από το Σικάγο στο Μισισίπι. Bλέποντας ένα λευκό κορίτσι, σφυρίζει με θαυμασμό. Τον απαγάγουν και τον δολοφονούν, αφού προηγουμένως τον βασανίσουν. Οι δολοφόνοι του, Λευκοί, δικάζονται και αθωώνονται. Κατά τη διάρκεια της δίκης, ανασύρεται το φάντασμα του πατέρα του Emmett, του Louis Till, που είχε υπηρετήσει στον αμερικανικό στρατό κατά τη διάρκεια του Β′ Παγκοσμίου Πολέμου και είχε καταδικαστεί σε θάνατο για βιασμό. Οικογενειακή η ευθύνη, αποφαίνεται το σώμα των ενόρκων, που αποτελείται αποκλειστικά από λευκούς.
Ο Wideman, 60 χρόνια μετά, αποφασίζει να ερευνήσει την υπόθεση του Louis Till, η οποία στην εποχή της είχε προκαλέσει μεγάλο θόρυβο. Αποκαλύπτονται κενά και σιωπές, που αφήνουν να διαφανεί μιαν άλλη αλήθεια.
Το 1963, η ιστορία του Emmett έγινε τραγούδι από τον Bob Dylan, στο οποίο αφηγείται με λεπτομέρειες τη δολοφονία και τη δίκη που ακολούθησε.
Ο Πουλημένος | Paul Beatty | Μτφρ. Νίκος Μάντης | Εκδόσεις Καστανιώτης
Μια δηκτική, βαθιά πολιτική σάτιρα για την ταυτότητα της σύγχρονης Αμερικής. Περιγράφει την εκκεντρική ανατροφή ενός Αφροαμερικανού και μια δίκη άνευ προηγουμένου στην ιστορία των Ηνωμένων Πολιτειών. Ο αφηγητής, γεννημένος στο «αγροτικό γκέτο» του Ντίκενς στο Λος Άντζελες, αποδέχεται μοιρολατρικά το περιθώριο. Τον μεγαλώνει ο πατέρας του, ένας ιδιόρρυθμος επιστήμονας, ο οποίος τον χρησιμοποιεί ως πειραματόζωο στις αιρετικές ψυχολογικές μελέτες του για τον ρατσισμό. Ο γιος πιστεύει ότι η πρωτοποριακή εργασία του πατέρα –και ένα βιβλίο που θα προκαλέσει αίσθηση, όταν κυκλοφορήσει– θα επιλύσει τα οικονομικά τους προβλήματα.
Όταν όμως αστυνομικοί σκοτώνουν τον πατέρα του, ο πρωταγωνιστής συνειδητοποιεί ότι το μόνο που έχει στα χέρια του είναι ο λογαριασμός μιας κηδείας. Παρακινημένος από τη ματαίωση και την παρακμή του τόπου του, αναλαμβάνει μια εξωφρενική πρωτοβουλία: την επαναφορά της δουλείας και του φυλετικού διαχωρισμού, πράγμα που θα τον οδηγήσει ως κατηγορούμενο στο Ανώτατο Δικαστήριο της χώρας. Το βιβλίο τιμήθηκε με το Βραβείο Booker 2016, ενώ το 2015 απέσπασε το Εθνικό Βραβείο του Κύκλου των Κριτικών στις ΗΠΑ.
Όταν Σκοτώνουν τα Κοτσύφια | Harper Lee | Eικον. Fred Fordhan | Mτφρ. Τάσος Νικογιάννης | Εκδόσεις Οξύ
Η graphic novel εκδοχή του αγαπημένου κλασικού μυθιστορήματος. Ενός βιβλίου γραμμένου το 1960, εποχή της εξάπλωσης του κινήματος για τα ανθρώπινα δικαιώματα, που παραμένει επίκαιρο.
Μια συγκινητική ιστορία για την αθωότητα και την αδικία, την υποκρισία και τον ηρωισμό, το φυλετικό ζήτημα και τη σκληρή πραγματικότητα στον αμερικανικό Νότο της δεκαετίας του 1930. Χιούμορ, ειλικρίνεια και γλυκιά νοσταλγική τρυφερότητα, σε μια έκδοση για αναγνώστες κάθε εποχής και ηλικίας.
Αν Έρθεις σαν τον Άνεμο | Jacqueline Woodson | Μτφρ. Αργυρώ Πιπίνη | Εκδόσεις Πατάκη
Ο Τζερεμάια είναι Μαύρος. Η Έλλι είναι Λευκή και Εβραία. Ζουν σε τελείως διαφορετικούς κόσμους, αλλά για τους ίδιους αυτό δεν έχει καμιά σημασία. Το μόνο πράγμα που μετράει είναι να βρίσκονται μαζί. Για τους άλλους, όμως, το μόνο πράγμα που μετράει είναι, δυστυχώς, να τους κρατήσουν χώρια, μακριά τον έναν από τον άλλο.
Η Jacqueline Woodson τιμήθηκε με το Hans Christian Andersen Award 2020 και ήταν Εθνική Πρέσβειρα της Λογοτεχνίας για Νέους για την περίοδο 2018-2019. Το 2018 τιμήθηκε με το Astrid Lindgren Memorial Award. Όπως αναφέρει στο σκεπτικό της η Κριτική Επιτροπή για την επιλογή της ως Εθνικής Πρέσβειρας της Λογοτεχνίας για Νέους:
«Η Jacqueline Woodson μάς συστήνει δυνατούς νεαρούς ανθρώπους που αγωνίζονται να βρουν ένα μέρος όπου θα μπορέσουν να ριζώσουν οι ζωές τους. Με γλώσσα ανάλαφρη σαν τον άνεμο, μας διηγείται ιστορίες που έχουν μεγάλο πλούτο και βάθος. Η Jacqueline Woodson συλλαμβάνει μοναδικά την ποίηση της καθημερινής πραγματικότητας, που μοιράζεται ανάμεσα στη θλίψη και στην ελπίδα». Από 12 ετών
Το Λεωφορείο της Ρόζας | Fabrizio Silei | Εικον. Maurizio A. C. Quarello | Μτφρ. Δημήτρης Λυμπερόπουλος | Εκδόσεις Κόκκινο
Υπάρχει πάντα ένα λεωφορείο που περνάει στη ζωή καθενός από εμάς. Εσύ κράτα τα μάτια ανοιχτά: μη χάσεις το δικό σου.
Ντιτρόιτ, Μουσείο Χένρι Φορντ. Καθισμένος σε ένα παλαιό λεωφορείο, ένας παππούς διηγείται στον εγγονό του τους φυλετικούς διαχωρισμούς στην Αμερική των νεανικών του χρόνων: στα σχολεία, στα μπαρ, στα λεωφορεία. Του διηγείται επίσης πώς, την 1η Δεκεμβρίου του 1955 στο Μοντγκόμερυ της Αλαμπάμα, μια γυναίκα, η Ρόζα Παρκς, αρνήθηκε να δώσει τη θέση της στο λεωφορείο σε έναν λευκό άντρα και έτσι ξεκίνησε το κίνημα των πολιτικών δικαιωμάτων των Μαύρων στις ΗΠΑ.
Καθώς το βιβλίο είναι εξαντλημένο, ελπίζουμε σε μια επανακυκλοφορία αυτής της όμορφης έκδοσης. Από 8 ετών
***
Ύστερα από 38 χρόνια, στην ταινία «Μάντεψε Ποιος» του 2005, η οποία βασίστηκε ως ιδέα σε εκείνη που αναφέρεται στην αρχή του άρθρου, οι ρόλοι αντιστρέφονται: είναι η έγχρωμη Τερέσα (Zoe Saldana) που φέρνει τον λευκό φίλο της, τον Σάιμον (Ashton Kutcher), στο σπίτι για να γνωρίσει τους γονείς της, οι οποίοι αιφνιδιάζονται το ίδιο δυσάρεστα. Δεν επρόκειτο, βέβαια, για τον επίλογο σε μια ιστορία του παρελθόντος.
Το 2013 θα φουντώσει το κίνημα #BlackLivesMatter, με αφορμή την αθώωση του George Zimmerman για τη δολοφονία με πυροβολισμό του Αφροαμερικανού εφήβου Trayvon Martin, τον Φεβρουάριο του 2012.
Πρόκειται για τον «αγώνα μιας ζωής», όπως αναφέρει το ASNLH. Για όσο υπάρχουν «αόρατοι άνθρωποι».
Διαβάστε επίσης στην αθηΝΕΑ:
Έξι Βιβλία που Εξιστορούν στα Παιδιά το 1922
Δέκα Ερωτήσεις Αναζητούν Συγγραφέα | David Mitchell
70 Χρόνια «Μικρός Ήρως» | Συνέντευξη με τη Δήμητρα Νικολαΐδη
