Ο Stanley Kubrick σκηνοθέτησε το 1987 την ταινία “Full Metal Jacket”, ένα (υπερ)ρεαλιστικό πολεμικό δράμα στο οποίο αναπαρίσταται η ιστορία ενός πολεμικού ανταποκριτή στον πόλεμο του Βιετνάμ. Με σημείο αναφοράς την ασπρόμαυρη, επίσης σκηνοθετημένη από τον Stanley Kubrick “Paths of Glory” (1957), αλλά και την “Apocalypse Now” (1979) από τον Francis Ford Coppola, οι τρεις ταινίες εμφανίζουν κοινά στοιχεία όσον αφορά το αντιπολεμικό τους σχόλιο, αλλά και τη μεταστροφή των χαρακτήρων ως αποτέλεσμα της επίδρασης της πολεμικής βίας στη συμπεριφορά τους.
Στο μεν “Full Metal Jacket”, ο Private Pyle καθίσταται ένας οργουελικός χαρακτήρας που εκτελεί με τελειότητα τις ασκήσεις ενόπλων, με τελική πράξη την αυτοκαταστροφή του. Στο “Paths of Glory”, ο Colonel Dax καταλήγει ολοκληρωτικά και απέλπιδα ματαιωμένος‧ ενώ η “θεοκτονία” του Colonel Walter E. Kurtz στην “Apocalypse Now” σημαίνει πλέον την κατάρρευση όχι μόνο του Εγώ του χαρακτήρα, αλλά και κάθε ιδεατής, υπερεγωιστικής και εξιδανικευμένης ταυτότητάς του, η οποία προέκυψε ως μια άμυνα απέναντι στη “Φρίκη” (the horror) του πολέμου και ίσως και της ζωής.
Η Βία Δεν Είναι Μόνο Πολεμική
Δεν είναι, ωστόσο, η πολεμική βία καθαυτή που ευθύνεται για την εξαθλίωση και την ισοπέδωση της ανθρώπινης αξιοπρέπειας και προσωπικότητας. Αντίστοιχα παραδείγματα για την ενδοοικογενειακή βία πραγματεύεται η ταινία “A Streetcar Named Desire” (1947), την έμφυλη βία παρουσιάζει τόσο το “Last Tango in Paris” (1972) όσο και το “Irréversible” (2002).
Οι ήρωες έρχονται αντιμέτωποι με την συγκρουσιακή-θεσμική και άδικη βία.
Η αστυνομική βία παρουσιάζεται εύστοχα στην ταινίες “La Haine” (1995) και “Three Billboards Outside Ebbing, Missouri” (2017), που καταδεικνύουν τον τραυματικό, δύσφορο, επικίνδυνο και καταδικαστέο χαρακτήρα της άσκησης βίας. Η αναπαράσταση της βίας στον κινηματογράφο, επομένως, εξυπηρετεί το σχόλιο της ταινίας, αλλά κυρίως χρησιμοποιείται για την εξέλιξη των χαρακτήρων.
Για παράδειγμα, στις τελευταίες δυο ταινίες, “La Haine” και “Three Billboards Outside Ebbing, Missouri”, οι ήρωες έρχονται αντιμέτωποι με τη συγκρουσιακή-θεσμική και άδικη βία. Η βία αυτή είναι ικανή να δημιουργήσει μια σειρά από γεγονότα τα οποία δικαιολογούνται από την ύπαρξη μιας συγκρουσιακής πραγματικότητας, στην οποία οι χαρακτήρες δέχονται και ασκούν βία μέχρι και το τέλος των δυο ταινιών, υποδηλώνοντας τη διαχρονική και ασταμάτητη ύπαρξή της.
Το φαινόμενο άσκησης καταναγκαστικού ελέγχου της συμπεριφοράς μέσω της χρήσης τιμωρίας, που καθημερινά γίνεται διακριτό με την άσκηση οποιασδήποτε μορφής βίας, είναι υπεύθυνο για τη γενική ψυχοπαθολογία της συμπεριφοράς. Όταν η βία-τιμωρία ασκείται από μια κανονιστική-πλειονοτική ομάδα προς μια μειoνοτική, το φαινόμενο ονομάζεται μετάθεση της βίας, ενώ χρήσιμη είναι η διάκριση στα στερεότυπα (πεποιθήσεις), τις διακρίσεις (συμπεριφορές) ή τις προκαταλήψεις (συναισθήματα).
Η Άσκηση Βίας στις Μειονότητες
Ο σεξισμός, η πατριαρχία, η ομοφοβία, η τρανσοφοβία, η κακοποίηση, η τοξική αρρενωπότητα, οι στερεοτυπικές αντιλήψεις, η αστυνομική βία, ο ρατσισμός, η ξενοφοβία, το bullying, το mobbing, αλλά και ο αυτοτραυματισμός και η αυτοχειρία, περιγράφονται με βάση αυτή τη βασική και γενική διάκριση.
Ως παράδειγμα, από τα πολλά που θα μπορούσαν να αναφερθούν για ένα τέτοιο ζήτημα, φέρεται η ταινία “Elephant-man” (1980), σε σκηνοθεσία του David Lynch. Στην ταινία, ο John Merrick εξελίσσεται επιλύνοντας τις συγκρούσεις της περιθωριοποίησης και βίαιης μεταχείρισής του. Η ταινία μπορεί να έχει μια ρεαλιστική και μια συμβολική ανάγνωση. Στην πρώτη περίπτωση, ο ήρωας είναι καταδικασμένος να προσεγγίζεται πάντοτε με άνιση μεταχείριση, η οποία τον καθιστά ένα θέαμα και ένα προϊόν προς κατανάλωση, είτε είναι ο “Ελέφαντας-Άνθρωπος” (στο τσίρκο), είτε ο “Άνθρωπος-Ελέφαντας” (στο νοσοκομείο).
Η αναπαράσταση της βίας στον κινηματογράφο, επομένως, εξυπηρετεί το σχόλιο της ταινίας, αλλά κυρίως χρησιμοποιείται για την εξέλιξη των χαρακτήρων.
Στις δυο αυτές περιπτώσεις, η κοινωνία τον προσεγγίζει ως ένα εντυπωσιακό θέαμα, χωρίς τον ειλικρινή σεβασμό για την υπόστασή του, ενώ για τους περισσότερους χαρακτήρες ο αλτρουισμός ή η βία, πηγάζουν από την εναλλακτική μεταχείριση της διαφορετικότητάς του, που ωστόσο αμφότερα συνήθως εξυπηρετεί κάποιον εγωιστικό σκοπό.
Από την άλλη οπτική, ο John Merrick συμβολίζει τις μειονότητες και την πλάνη της ανέλιξης. Όσο ευγενής, καλοπροαίρετος και ηθικός κι αν είναι, κατά βάση η φαινομενική διαφορά του τον καθιστά περιθωριοποιημένο και αντισυμβατικό, σε σημείο που δεν του επιτρέπεται να κοινωνικοποιηθεί ομαλά (για παράδειγμα στη σκηνή στο σταθμό του τραίνου), κάτι που υποδηλώνεται και με την επιλογή του ασπρόμαυρου, το οποίο δίνει έμφαση στην αντίθεση.
Αντίστοιχα, η εξαιρετική ταινία “Moonlight” (2016), εξετάζει το εξής ερώτημα με ΛΟΑΤΚΙ+, ταξική και φυλετική διάσταση: πώς ζει και κοινωνικοποιείται ένα άτομο που ανήκει σε μια ετεροκανονική-πατριαρχική κοινωνία της Αμερικής, όντας άπορος, ομοφυλόφιλος Αφροαμερικανός και διαβιώνοντας σε ένα περιβάλλον οικογενειακής κακοποίησης και κατάχρησης;
Από το Easy Rider στον Σπάρτακο
Η βία λοιπόν, και γενικά η τιμωρία της συμπεριφοράς, αναπαρίσταται στον κινηματογράφο ως η αιτία για την αλλαγή των χαρακτήρων. Ας μην ξεχνάμε την ταινία “Easy Rider” (1969), που αν τη δεχτούμε σαν μια μεταμοντέρνα πιθανή μεταφορά του βιβλίου “The Grapes of Wrath” (1939), θα συμπεραίναμε την επικινδυνότητα της ξενοφοβίας, καθώς οι ήρωες, δυο μηχανόβιοι ουτοπιστές που αρνούνται την κανονικότητα, καταλήγουν νεκροί, ως μη αποδεκτοί και ξένοι.
Από την άλλη, ο “Spartacus” (1960) αντέδρασε με διαφορετικό τρόπο στην τιμωρία της αφαίρεσης της ελευθερίας του, βιώνοντας όμως πάλι τη θεσμική-εξουσιαστική σύγκρουση, η οποία κορυφώθηκε με τη θανάτωσή του.
Η βία και γενικά η χρήση τιμωρίας και απειλών τιμωρίας είναι φυσικά μορφή συμπεριφοράς και ενισχύεται κυρίως από τον τερματισμό των δυσάρεστων γεγονότων στη ζωή του ατόμου που την ασκεί.
Παρ΄όλα αυτά, όμως, ένα άτομο μπορεί να αποκτήσει πολύ πιο ωφέλιμα και λειτουργικά ρεπερτόρια, στα οποία δεν περιλαμβάνεται η άσκηση βίας και τιμωρίας, είτε αυτή αναφέρεται σε αυτοτιμωρία, όπως για παράδειγμα οι ενοχές, η χαμηλή αυτοπεποίθηση ή αυτομομφές, είτε όχι. Η ψυχοθεραπεία και η εκπαίδευση, άλλωστε, εξυπηρετούν αυτό τον σκοπό.
Διαβάστε στην αθηΝΕΑ κι άλλα άρθρα για τον κινηματογράφο:
