Είναι πολλές οι φορές που έχουμε απολαύσει σε βιβλία, διαφημίσεις, είτε λογότυπα, είτε spots, ιστορίες, ταινίες και τραγούδια, ήρωες που έχουν όλα τα χαρακτηριστικά προσωπικότητας ενός ανθρώπου και τη μετασκέψη, δηλαδή να σκέφτονται ότι σκέφτονται, ωστόσο αναπαρίστανται από άλλους οργανισμούς – από μηχανοκίνητους (“The Iron Giant” – 1999, “Cars” – 2006, “Transformsers” – 2007), με τη μορφή ακόμα και τροφίμων (ας θυμηθούμε το κομμάτι: “Muffin Man“, Frank Zappa – 1975, ή τους “Mr. and Mrs. Potatohead” από τη σειρά ταινιών: “Toy Story” – 1995), ακόμα και εντελώς φανταστικούς χαρακτήρες, που αναπαριστούν τα συναισθήματα ή τις διεργασίες της σκέψης και της μνήμης καθαυτές (“Inside Out” – 2015).
Ωστόσο, η αναπαράσταση της ανθρώπινης συμπεριφοράς πραγματοποιείται, κυρίως, από άλλους οργανισμούς του ζωικού βασιλείου. Από τους μύθους του Αισώπου και τη μυθολογία, μέχρι τις ταινίες κινουμένων σχεδίων της Disney και άλλων κινηματογραφικών studio, δεν σταματάμε να συναντούμε έναν κάποιον τύπου ετοιμόλογο και αστείο “Buggs Bunny”, έναν πιο πανούργο “Silvester”, έναν θλιμμένο “Dumbo”, μια ευρηματική “Sandy Cheeks”, ή ακόμα, έναν θησαυροφύλακα “Νοσφιστή” δράκο με τη χαρακτηριστική ανθρώπινη, μπάσα φωνή και εκλεπτυσμένη ομιλία του (από τη σειρά ταινιών “Hobbit” – 2012). Δεν είναι ωστόσο η μόνη φορά που η ανθρώπινη συμπεριφορά αναλύεται μέσα από οργανισμούς του ζωικού βασιλείου‧ στην επιστήμη γενικότερα (κυρίως στις θετικές επιστήμες) και ειδικά στην πειραματική ψυχολογία (εδώ θα γίνει αναφορά στην Πειραματική Ανάλυση Συμπεριφοράς), προξενείται πλήθος τέτοιων πρακτικών, με σκοπό την ερμηνεία της.
Πέραν από την εξαιρετική χρήση της φαντασίας, η απεικόνιση των ζώων, κυρίως στα κινούμενα σχέδια, ως χαρακτήρων σε σημείο καρικατούρας, εξυπηρετεί τρεις σκοπούς. Σε πρώτο επίπεδο, προσφέρεται για την αναπαράσταση ενός παραδεκτά χαριτωμένου και ευχάριστου οπτικά χαρακτήρα. Επίσης, πέραν της απεικόνισης, με τη χρήση ενός τέτοιου μέσου προάγεται ο σεβασμός και η αλληλεγγύη για την προστασία των δικαιωμάτων των ζώων. Τέλος, εξυπηρετείται η χρήση του συμβολισμού με καταστάσεις ταύτισης στην καθημερινότητα.
Έτσι για παράδειγμα, η ταινία “The Lion King” (1994/2019), με τη χρήση ενός “Mufasa” λιονταριού με στοιχεία προσωπικότητας που τον εμφανίζουν σαν σοφό, πειθαρχημένο και συνετό, σε αντιδιαστολή με τον αδερφό του “Scar”, που προσωποποιεί την ιδιοτέλεια και την κενοδοξία, εύλογα εμφανίζει κοινά χαρακτηριστικά με το αντίστοιχο δημοφιλές τραγικό θεατρικό έργο του William Shakespeare “Hamlet“, όπου και διακυβεύονται αντίστοιχοι προβληματισμοί σχετικά την δικαιοσύνη, τη χρησιμοθηρία και φυσικά την αυτογνωσία και αυτο-ολοκλήρωση.
Επίσης, το ίδιο συγκριτικά, θα μπορούσε κάποιος να εστιάσει στα κοινά σημεία μεταξύ της κωμικής “Kung Fu Panda” (2008) και της cult ταινίας “Kill Bill 2” (2004). Μπορεί φυσικά να παρακολουθήσει κανείς μια ταινία εστιάζοντας σε διαφορετικά επίπεδα, αλλά σε τρίτο επίπεδο ανάλυσης, η χρήση της αλληγορίας, αναφέρεται στην καθημερινή “πραγματική” κοινωνική πραγματικότητα.
Ο λόγος για τον οποίο τα συμπεράσματα από την παρατήρηση της συμπεριφοράς των ζώων εξάγονται και στην ανθρώπινη συμπεριφορά, είναι το γεγονός ότι κατά βάση και με βάση την αρχή της ομοιομορφίας, η συμπεριφορά διέπεται από τις ίδιες, γενικές αρχές καθορισμού.
Με βάση ένα τέτοιο σκεπτικό, μπορεί κανείς να δει την ταινία “Happy Feet” (2006), σαν ένα σχόλιο για τις διακρίσεις και τη μειονοτική επιρροή, την ταινία “Tarzan” (1999), σαν μια ιστορία για τις κοινωνικές ταυτότητες, ενώ η γνωστή ιστορία “Το Ασχημόπαπο Που Έγινε Κύκνος“, φαίνεται να είναι ένα εξαιρετικό σχόλιο κατά του ρατσισμού. Ακόμη, η “Φάρμα των Ζώων” (1945), χρησιμοποιεί ζώα για να περιγράψει την κατανομή του πλούτου σε κάποια πολιτικοοικονομικά συστήματα, ενώ το βιβλίο “Άνθρωποι και Ποντίκια” (1962), είναι ένα σχόλιο για τον σεβασμό στην αξιοπρέπεια και τον ανθρωπισμό.
Ενδιαφέρον παρουσιάζει στην ταινία “Pinocchio” (1940) η απεικόνιση της συνείδησης με τη χρήση ενός φιλικού και ακίνδυνου τριζονιού, του “Jiminy Cricket“, μιας και η χρήση της συλλογιστικής δεν έβλαψε κανέναν, ενώ αντίστοιχα, οι συνέπειες των ψεμάτων του Πινόκιο τον πηγαίνουν σε “βαθιά νερά” φέρνοντάς τον αντιμέτωπο με μια εξαγριωμένη και θηριώδη φάλαινα, στην οποία φαίνεται να είναι ανυπεράσπιστος και ανασφαλής.
Ο λόγος για τον οποίο συμπεράσματα από την παρατήρηση της συμπεριφοράς των ζώων εξάγονται και στην ανθρώπινη συμπεριφορά, είναι το γεγονός ότι κατά βάση και με βάση την αρχή της ομοιομορφίας (και με την προσφορά παροχής σε πιο ελεγχόμενες συνθήκες), η συμπεριφορά διέπεται από τις ίδιες, γενικές αρχές καθορισμού. Έτσι, μπορεί να έχουν πραγματοποιηθεί πειραματικοί σχεδιασμοί με συμμετέχοντες σκύλους, όπως για παράδειγμα οι διάσημοι σκύλοι του Pavlov ή του Seligman, μελετώντας αντίστοιχα τα εξαρτημένα αντανακλαστικά ή την “μαθημένη αβοηθησία”, ωστόσο, τα συμπεράσματά τους γενικεύονται και χρησιμοποιούνται για την ερμηνεία και της συμπεριφοράς μας.
Συγκεκριμένα, στην γνωστή έρευνα του Seligman, μελετήθηκε η συμπεριφορά αποφυγής των σκύλων σε σχέση με την παροχή αρνητικών ενισχυτικών ερεθισμάτων (με τη μορφή ηλεκτρικών σημάτων σοκ). Αυτό που παρατηρήθηκε ήταν πως οι περισσότεροι από τους σκύλους που υποβλήθηκαν σε αναπόφευκτα ηλεκτρικά σοκ, δεμένοι σε μια αιώρα, αργότερα απέτυχαν να μάθουν να πηδούν πάνω από ένα εμπόδιο με σκοπό να τα αποφύγουν. Αυτό το αποτέλεσμα, ερμηνεύθηκε ως η “μαθημένη αβοηθησία“, ή αλλιώς η “αναστολή δράσεων, λόγω εξάλειψης της αρνητικής ενίσχυσης“.
Βέβαια, σε αυτό το σημείο, ασχέτως της ερμηνείας, ας ειπωθεί ότι υφίσταται και η θέση πως για το πείραμα του Seligman (Seligman & Maier, 1967), ενδεχομένως οι συνθήκες να ήταν δυσμενείς για τους σκύλους-συμμετέχοντες. Η τήρηση της δεοντολογίας της ΑΡΑ (της American Psychological Association, “Guidelines for the care and use of animals”), είναι ένα ιδιαίτερα σημαντικό ζήτημα και οπωσδήποτε οφείλει να ακολουθείται.
Η εξάλειψη της αρνητικής ενίσχυσης είναι κάτι που βιώνουμε πολύ συχνά στην καθημερινότητα. Αν για παράδειγμα βλέπουμε μια αποκρουστική εικόνα σε μια ταινία τρόμου, βάζουμε το χέρι μπροστά στο πρόσωπό μας, ώστε να κλείσουμε τα “μάτια μας ερμητικά κλειστά”, αλλά ας φανταστούμε μια κατάσταση σαν αυτή που βίωσε ο Alex Delarge στην ταινία “Το Κουρδιστό Πορτοκάλι” (1971), ο οποίος έπειτα από καθήλωση, ήταν αναγκασμένος να παρακολουθήσει αρκετούς δυσάρεστους για αυτόν αρνητικούς ενισχυτές σε μορφή βίντεο.
Αντίστοιχα, στο ρεπερτόριο συμπεριφοράς που διαγιγνώσκεται ως “κατάθλιψη”, στο άτομο δεν έχουν ενισχυθεί οι δράσεις εκείνες οι οποίες να τερματίζουν δυσάρεστα ερεθίσματα (εξάλειψη της αρνητικής ενίσχυσης), είτε αυτά είναι αρνητικές αξιολογήσεις για τον εαυτό, τον κόσμο ή το μέλλον, είτε είναι ενοχές και αυτομομφές, είτε διάχυτο μελαγχολικό συναίσθημα.
Τον προβληματισμό σχετικά με τέτοια φαινόμενα ομοιομορφίας της συμπεριφοράς μεταξύ των ειδών, φέρουν φυσικά ταινίες όπως: “Planet of the Apes” (1974) ή “King Kong” (1933), αλλά αναδεικνύει πολύ χαρακτηριστικά η ταινία-σταθμός του Stanley Kubrick: “2001: A Space Odyssey” (1968). Η ταινία χαρακτηρίζεται για τους αργούς ρυθμούς της, μιας και το θέμα της -η εξέλιξη- είναι επίσης το ίδιο “αργή”. Η ταινία ξεκινά με φωτογραφικά πλάνα από την Αφρική και μια φυλή Αυστραλοπιθήκων, όταν ένας αφαιρετικός “Μονόλιθος” κάνει την εμφάνιση του, οπότε και ξεκινά η εξέλιξη στο είδος του Homo, ενώ με το γνωστό ανυψωτικό πλάνο, καταλήγουμε σε ένα διαστημικό σταθμό.
Σε αυτό το σκηνικό, ο Homo Sapiens Sapiens πλέον, έρχεται αντιμέτωπος με την τεχνητή νοημοσύνη, το γνωστό HAL-9000, η οποία εμφανίζεται να κάνει λάθη, να έχει συναισθήματα και συνείδηση (σαν να είναι ένας ζωντανός οργανισμός). Έτσι ο ήρωας καλείται να αντιμετωπίσει το ηθικό δίλημμα του αν και πώς θα τερματίσει τον HAL-9000, πριν συνεχίσει το ταξίδι προς τον πλανήτη Δία. Η ταινία κλείνει με την ερχομό στη Γη του επομένου σταδίου της εξέλιξης του είδους Homo και με τη μουσική επένδυση “Also sprach Zarathustra”, μια αναφορά στο έργο του Friedrich Nietzsche, παραπέμποντας έτσι στον νιτσεϊκό Υπεράνθρωπο.
Εδώ ας σημειωθεί ότι στο παρελθόν διάφορες από τις εξελικτικές θεωρίες αποτέλεσαν τη βάση για τη δημιουργία παρενοημένων έως και επικίνδυνων θεωριών (βλ. Ευγονισμός). Πλέον, και με τη συμβολή του φεμινιστικού κινήματος και μεταμοντέρνων αναθεωρήσεων, η εξελικτική βιολογία συνηγορεί στο ότι σε ένα περιβάλλον όπου υπάρχει μεταβλητότητα της συμπεριφοράς, αν μια μορφή δράσης ενισχυθεί, παρόμοιες με αυτή μορφές έχουν μεγαλύτερη πιθανότητα αύξησης της συχνότητας εμφάνισής τους από άλλες που δεν ενισχύονται στο παρόν πλαίσιο. Με αυτόν (κυρίως) τον τρόπο ρυθμίζεται η συμπεριφορά των οργανισμών, είτε είναι η ανθρώπινη, είτε όχι, γνωστό και ως “the lovely thing that we have, the animal instinct in us” (“Animal Instict“, The Cranberries – 1999).
