«Ποια συνάντηση μπορεί να έχει μεγαλύτερη ειλικρίνεια από το κοτσύφι που έρχεται την ίδια ώρα το ξημέρωμα, την ώρα που ορίζει ο ήλιος κι όχι τα ρολόγια μας με τη θερινή ή τη χειμερινή ώρα, και δίνει θάρρος, δύναμη, λέει εδώ είμαι, εδώ είσαι κι εσύ, ξημέρωσε και είναι άνοιξη;»
Είναι άνοιξη και είπαμε να μπούμε σε «κήπους μυστικούς» παρέα με τη ζωγράφο και εικονογράφο Φωτεινή Στεφανίδη.
Είναι άνοιξη και για τις ζωγραφιές και τις λέξεις, γιατί κάθε χρόνο, στις 2 Απριλίου, γιορτάζεται η Παγκόσμια Ημέρα Παιδικού Βιβλίου. Την εαρινή αυτή σύναξη των ανθρώπων που το αγαπούν, μικρών και μεγάλων, καθιέρωσε η Διεθνής Οργάνωση Βιβλίων για τη Νεότητα (International Board on Books for Young People – ΙΒΒΥ) το 1966.
Από τότε, κάθε χρόνο, ένα διαφορετικό εθνικό τμήμα της οργάνωσης ετοιμάζει ένα μήνυμα και μια αφίσα που μοιράζονται σε όλο τον κόσμο. Για το 2023 τα ανέλαβε το Eλληνικό Tμήμα της ΙΒΒΥ. Έτσι, στις 2 Απριλίου 2023, η καρδιά του παιδικού βιβλίου σε όλο τον κόσμο θα χτυπάει «ελληνικά».
Το μήνυμα* έγραψε ο συγγραφέας Βαγγέλης Ηλιόπουλος, την αφίσα φιλοτέχνησε η Φωτεινή Στεφανίδη. Η αφίσα και το μήνυμα ήδη ξεκίνησαν το ταξίδι τους απ’ άκρου εις άκρον στη Γη.
Οπότε, σκεφτήκαμε πως ώρα είναι, τώρα που τέλειωσαν όλα, τώρα που αρχίζουν όλα ξανά, να μπούμε σε εκείνους τους κήπους, τους μυστικούς.
«Εδώ τώρα ζητούσε και κάτι ακόμα. Να αγκαλιάσει η ζωγραφιά τον πλανήτη, να μιλάει μόνη της, να στέκεται και χωρίς λόγια, να διακρίνεται από μακριά, να μπορεί να τυπωθεί σε υπερφυσικό μέγεθος μα και σε μινιατούρα. Έτσι έφτασα στο κοριτσάκι. Ένα πλάσμα, ένα μόνο, για όλα. Για τη γη μας ολόκληρη μαζί με τον ουρανό της».
Η Παγκόσμια Ημέρα Παιδικού Βιβλίου, στις 2 Απριλίου, φέτος έχει χρώμα ελληνικό. Η IBBY ανέθεσε στο Ελληνικό Τμήμα της τη δημιουργία του μηνύματος και της αφίσας για τον εορτασμό της. Μια αφίσα κι ένα μήνυμα που ταξιδεύει σε όλο τον κόσμο, που διαβάζουν, ακούν και βλέπουν εκατομμύρια παιδιά. Μεγάλη ευθύνη, μεγάλη χαρά. Τι αποφασίσατε να απεικονίσετε σε αυτή την αφίσα και γιατί;
Η ανάθεση της δημιουργίας του μηνύματος και της αφίσας στο Ελληνικό Τμήμα έγινε γνωστή σ’ εμάς που αναλάβαμε –κι εδώ μεγάλο το ευχαριστώ για την τιμή αυτή– πάνω από ένα χρόνο πριν, τον Φλεβάρη του 2022. Η αφίσα σήμερα, ένα χρόνο μετά, ακόμη μυρίζει το μελάνι της, πριν λίγες εβδομάδες τυπώθηκε, ουσιαστικά στην Μπολόνια [σ.σ. στη Διεθνή Έκθεση Παιδικού Βιβλίου] έγινε η επίσημη ανακοίνωση και άρχισαν να τυπώνονται αφίσες σε πολλές γλώσσες με τα δικά μας αρχεία που φρόντισε να σταλούν στα τμήματα των άλλων χωρών το Ελληνικό Τμήμα της ΙΒΒΥ.
Η εικόνα άρχισε να κοσμεί χώρους με παιδιά, το μήνυμα μεταφράζεται, ακόμη και μελοποιείται. Με δυο λόγια, στις 2 του Απρίλη ξεκινάει η πορεία της.
Ναι, μόλις έγινε η πρόταση από την πρόεδρο της IBBY Ελλάδας, η τιμή και η χαρά ήταν τα πρώτα που ένιωσα. Ωστόσο τα συναισθήματα αυτά έδωσαν τη θέση τους στην ευθύνη λίγα δευτερόλεπτα μετά. Ακόμη δεν είχαμε κλείσει το τηλέφωνο με την πρόεδρο και είχα σκεφτεί τα χρώματα.
Μπλε, πράσινο τσιμέντου, ώχρα, χοντροκόκκινο. Το γιατί μιλάει από μόνο του. Γύρεψα πάλι χρώματα ελληνικά, χρώματα της πατρίδας, αυτά χρησιμοποιώ εξάλλου στη δουλειά μου γενικά, αυτά ξεδιαλέγω να βλέπω γύρω μου, αυτά και στις ζωγραφιές τις αρχαίες και τις βυζαντινές, που λατρεύω και προσκυνώ όλη μου τη ζωή.
Εδώ τώρα ζητούσε και κάτι ακόμα. Να αγκαλιάσει η ζωγραφιά τον πλανήτη, να μιλάει μόνη της, να στέκεται και χωρίς λόγια, να διακρίνεται από μακριά, να μπορεί να τυπωθεί σε υπερφυσικό μέγεθος μα και σε μινιατούρα. Έτσι έφτασα στο κοριτσάκι. Ένα πλάσμα, ένα μόνο, για όλα. Για τη γη μας ολόκληρη μαζί με τον ουρανό της.
«Κήποι Μυστικοί» ήταν ο τίτλος της τελευταίας σας έκθεσης. «Μυστικό» θα μπορούσα να χαρακτηρίσω μόνο ό,τι συντηρεί αυτή την ομορφιά. Αλλιώς οι κήποι σας έφτασαν σαν μια εκκωφαντική υπενθύμιση ότι υπάρχει ακόμα μια ολάνθιστη όψη της ζωής. Πρόκειται για μια χαμένη άνοιξη; Ή για ένα καταφύγιο που πάντα υπάρχει εκεί για μας;
Θα έλεγα το δεύτερο. Η άνοιξη πάντα θα έρχεται στην ώρα της «δίχως να κοιτάζει τη δική μας μελαγχολία», καθώς το μήνυμα στα λουλούδια, τα πουλιά, τη θάλασσα, τα ζωντανά, τα δέντρα, τα βουνά το στέλνουν ο ήλιος κι η σελήνη στη μικρή μας γωνιά. Σιωπηλοί, μυστικοί οι κήποι, αν και σε κάθε μας βήμα εμφανίζονται χωρίς να αποσπούν το βλέμμα από την οδήγηση, το κινητό, τις αγωνίες μας. Μια ματιά, ένα κελάηδισμα αρκεί για να μας επαναφέρει.
Αυτό θεωρώ το μεγάλο μυστικό. Αυτό το ολοφάνερο που όλοι προσπερνούν. Κι αυτό είναι το παντοτινό καταφύγιό μας. Ποια συνάντηση μπορεί να έχει μεγαλύτερη ειλικρίνεια από το κοτσύφι που έρχεται την ίδια ώρα το ξημέρωμα, την ώρα που ορίζει ο ήλιος κι όχι τα ρολόγια μας με τη θερινή ή τη χειμερινή ώρα, και δίνει θάρρος, δύναμη, λέει εδώ είμαι, εδώ είσαι κι εσύ, ξημέρωσε και είναι άνοιξη;
Πίνακες, ένας για κάθε μήνα, μικρά σύμπαντα, η φύση στο μεγαλείο της, και από την άλλη μια λεπτομέρεια, ένα μόνο κοχύλι, μια παπαρούνα, ένα κλαδάκι αμυγδαλιάς. Στους «Κήπους» σας το μικρό και το μεγάλο μοιάζει να έχουν την ίδια δύναμη.
Το μικρό. Από εκεί ξεκίνησαν όλα. Η μελέτη του ξέφευγε από την αναπαράσταση. Καθόλου ρεαλισμός. Ίσα ίσα, τα μεγάλα, τα ανείπωτα ψιθύριζε το μικρό, το πολύτιμο, το τέλος και την αρχή, το άπαν. Κι όταν αναπτύχθηκε το μικρό σε πίνακες, πιο ελεύθερο, πιο αφαιρετικό, ήταν σαν να έδινε ένα ακόμη δώρο, σαν να έδινε το ίδιο τη δύναμη να ανθίσουν όλα. Και μ’ ένα τρόπο επίσης μυστηριακό, τα μικρά σχημάτισαν εποχές κι όλα μαζί σαν στήθηκαν στην αίθουσα έφτιαξαν αυτό το από καρδιάς που ολοένα απομακρυνόταν από τον ρεαλισμό.
«Ας ανοίξει ένας Απρίλης αλλιώτικος, ας μην κατρακυλήσουμε άλλο, η φύση ολοζώντανη φωνάζει πατρίδα, Ελλάδα, παραμύθι, μύθο ελληνικό, λαμπρή, μεγαλοβδόμαδο, φωνάζει άνοιξη στην υψηλότερή της μορφή που ήξερε ο αληθινός ποιητής», λέτε για έναν από τους «κήπους» σας. Είναι όλα αυτά πηγές έμπνευσης στις εικονογραφήσεις σας; Τι άλλο ακόμα θα μπορούσε να είναι έμπνευση;
Μια λέξη που ακούστηκε απρόβλεπτα. Δυο δαφνόφυλλα κι ένα λουλούδι ξερό ριγμένα στις πλάκες στο δάπεδο σε ξωκλήσι που άνθρωπος δεν περνάει. Η μυρωδιά της φρέζιας, του νάρκισσου, της αγριοβιολέτας. Ένα κελαρυστό γέλιο. Ένα τρέξιμο στο πράσινο χορτάρι. Ένα τραγούδι. Μια μουσική από παράθυρο τη νύχτα. Ένα κελάηδισμα στις πέντε το πρωί. Η παρουσία. Η απουσία. Η χαρά και η λύπη. Η απώλεια.
Φορώντας ένα ζευγάρι «παπούτσια με λουράκι» περάσατε μέσα από ταραγμένους καιρούς και μέρη. Τρίγλια Βιθυνίας, Ουζμπεκιστάν, Κωνσταντινούπολη, Αθήνα, αλλά και στη Λήμνο, ακούσιες εξορίες πολλά από αυτά. Αναφέρομαι, βέβαια, στην ιστορία της οικογένειάς σας, που μια μικρή γεύση της παίρνουμε και από το βιβλίο σας «Τζιέρι μου, 1922». Πάνω από 100 χρόνια, στα οποία όλα να χάνονται κι όλα να ξαναβρίσκονται στη στιγμή. Ήταν άλλοι καιροί; Ήταν αλλιώτικοι οι άνθρωποι;
Αυτά τα παπουτσάκια, σαν και να είναι πιο γερά κι από τα 40 ζευγάρια σιδερένια παπούτσια των παραμυθιών. Παραμένουν ακέραια, δε λιώνουν, όχι. Είναι το χάρισμα, το εφόδιο κι από τους δυο γονείς μου. Οι ρίζες μου. Και πράγματι, από τότε που τα πρωτοφόρεσα, παιδάκι, μου ιστορούσε η γιαγιά που γνώρισα (του πατέρα μου η μάνα), αποσπασματικά κι ελεύθερα, όπως το έφερνε η στιγμή, τα όσα έζησε στο μεγάλο της ταξίδι. Η Λήμνος, άλλο κεφάλαιο, τόπος εξορίας του πατέρα, έρχεται κι αυτή στα γραπτά μου σιγά σιγά, όπως την άκουσα, την ένιωσα, την είδα στα σχέδια που έφερε ο πατέρας από το νησί μέσα στη βαλίτσα με το διπλό πάτο. Έρχεται.
Και άλλοι ήταν οι καιροί και αλλιώτικοι οι άνθρωποι. Οι ταλαιπωρίες βουνό, αλλά σαν να άντεχε το γένος ακόμα από καιρούς ηρωικούς, καιρούς θυσίας, σαν να βάσταγε ελπίδα, να είχε προορισμό και στόχο, να διατηρούσε ακέραια τη δημιουργικότητά του από τα πιο απλά, καθημερινά πράγματα μέχρι το επίπεδο να γίνεται η δημιουργικότητα αυτή τέχνη αξιώσεων. Και τι απλότητα, ταπεινότητα, έπαρση μηδέν. Δημιουργούσαν όπως ανάσαιναν.
«Κράτησα όλες τις διακρίσεις σαν να ήταν ένα ζεστό χαμόγελο η καθεμία, μιας και ποτέ δεν τις περίμενα, κέρδισα κάποιους φίλους ακόμα, που οι διακρίσεις ήταν οι αφορμές που ανταμώσαμε και είμαστε φίλοι καλοί ακόμα. Κι αμήν να κέρδισα ένα βλεμματάκι παιδιού παραπάνω».
Έχετε εικονογραφήσει πολλά βιβλία. Θα μπορούσατε να ξεχωρίσετε ένα από αυτά και γιατί;
Είναι κάποιο που τώρα βρίσκεται εκτός κυκλοφορίας αφού αγαπήθηκε θαρρώ. Το «Κάτι Παράξενο Απόψε Συμβαίνει». Έντεκα κλασικά παραμύθια σε ένα, μαζί και το προσωπικό βίωμα. Ήταν μια δουλειά μεγάλη που με κράτησε στην καρέκλα τέσσερις μήνες, μέρα, νύχτα, γιορτές, Κυριακές. Σε άλλη περίπτωση, και τρία χρόνια δεν θα έφταναν να το τελειώσω. Αλλά η λαχτάρα, ο προορισμός, κινεί βουνό ολόκληρο. Δε μ’ ενδιαφέρει να επανακυκλοφορήσει, δεν το κυνηγώ καθόλου, πέταξε μακριά κι αν είναι θα ξαναγυρίσει.
Εδώ δεν μπορώ ωστόσο να μην αναφερθώ στην πολύχρονη συνεργασία μου με τον Χρήστο Μπουλώτη που έφερε 30 σχεδόν βιβλία, κάποια από τα οποία άνοιξαν δρόμους και στην εικαστική μου δουλειά. «Ο Γάτος της Οδού Σμολένσκη», «Για Σένα, Πουλί μου», «Η Παράξενη Αγάπη του Αλόγου και της Λεύκας», «Σπαράγματα Απουσίας», «Το Άγαλμα που Κρύωνε», κι άλλα πολλά.
Κι ακόμα η σειρά των παραδοσιακών παραμυθιών που ήταν το πρώτο μου μεγάλο βήμα στον χώρο της εικονογράφησης. Όσο αναφέρω, αδικώ βιβλία, όποτε σταματώ χωρίς τελεία.
Το έργο σας έχει διακριθεί με πολλά και σπουδαία βραβεία. Στη διαδρομή της δημιουργίας, τι αφήσατε πίσω σας, τι κερδίσατε και κρατήσατε;
Θυμάμαι να πλησιάζει ώρα απονομής και να μη σηκώνομαι από το τραπέζι της δουλειάς. Να ανεβαίνω να δεχτώ τη μεγάλη τιμή και τα χέρια μου να έχουν χρώματα που δεν κατάφερα να καθαρίσω. Κράτησα όλες τις διακρίσεις σαν να ήταν ένα ζεστό χαμόγελο η καθεμία, μιας και ποτέ δεν τις περίμενα, κέρδισα κάποιους φίλους ακόμα, που οι διακρίσεις ήταν οι αφορμές που ανταμώσαμε και είμαστε φίλοι καλοί ακόμα. Κι αμήν να κέρδισα ένα βλεμματάκι παιδιού παραπάνω.
Στην άλλη άκρη αυτής της διαδρομής είναι πολλές φορές τα παιδιά. Τι έχετε κατά νου όταν επιχειρείτε να δώσετε σάρκα και οστά στους κόσμους των παραμυθιών; Αλήθεια, σας έχουν μάθει κάτι τα παιδιά;
Πάντα σκέφτομαι τα παιδιά, από το πρώτο σκαρίφημα. Αυτό που πιο πολύ με απασχολεί είναι να μην κάνω διόλου έκπτωση στην τέχνη, στο επίπεδό της. Από την άλλη δεν επιδιώκω δυσνόητες λύσεις και δεν ακολουθώ ποτέ τις «τάσεις». Έχω μια πορεία ως εικαστικός, εκεί εντάσσεται και η εικονογράφηση για τα παιδιά, και μάλιστα εκεί γίνεται και η υπέρβαση, αφού κάθε κείμενο σε προκαλεί και σε προσκαλεί να μπεις σ’ έναν καινούργιο κόσμο, να συνεργαστείς, να σκηνοθετήσεις.
Από τα παιδιά έχω πάρει πάρα πολλά. Από μικρή παίρνω. Υπάρχουν ακόμη στοιχεία που τα ερμηνεύω όπως έχω δει παιδί να τα ερμηνεύει ή όπως ακριβώς τα ερμήνευα όταν ήμουν κι εγώ παιδί. Με ελευθερώνει αυτό, με κάνει να μη σκέφτομαι ένα «άψογο» αποτέλεσμα, αλλά το συναίσθημα, το βίωμα που παρασύρει και ό,τι βγάζει είναι αληθινό.
Η αλήθεια είναι ότι έχετε καταφέρει έως και ένα κροκοδειλάκι να… ανθίσει. Το μη ρεαλιστικό στοιχείο είναι πεδίο δόξης λαμπρό για έναν εικονογράφο;
Το καλό μας το κροκοδειλάκι, η απόλυτη ιστορία του διωγμένου, του αγαπημένου των παιδιών, του κρυμμένου και εν τέλει ανθισμένου και ταξιδιάρη. Ο αγαπημένος μας Χρήστος Μπουλώτης μού είχε μιλήσει για το κροκοδειλάκι αυτό από το 2004. Πέρασαν 14 χρόνια για να βγει η αυτή η όμορφη ιστορία από το συρτάρι του με τους θησαυρούς και να γίνει βιβλίο.
Και βέβαια το υπερβατικό, το παράξενο, το απροσδόκητο δίνει το βήμα να ξεφύγει ο εικονογράφος από την πεπατημένη. Πόσο μάλλον αν τα στοιχεία αυτά κυκλοφορούν στο είναι του, πηγαίνουν στη ζωγραφική, στα γραπτά, εν τέλει στη ζωή του και την κάνουν πιο ανάλαφρη, πιο παράξενη, της δίνουν δημιουργική χαρά και νόημα. Και πάντα, πάντα, «μια διάφανη μικρή θλίψη».
Θα μας πείτε με τι καταπιάνεστε τώρα; Ζωντανεύετε, άραγε, μια καινούργια ιστορία;
Ευτυχώς, ναι. Μόλις τελείωσε κάτι, μόλις αρχίζει κάτι άλλο. Και περιμένω πώς και πώς να ζωντανέψει κι αυτό. Κι όταν η ιστορία ζωντανεύει αληθινά, αυτή η πνοή της δίνει και σ’ εμάς ανάσα που τη δουλεύουμε, μακάρι και τρυφεράδα στα παιδιά που θα την κρατήσουν στα χεράκια τους.
***
Mικρό Πορτρέτο
Η Φωτεινή Στεφανίδη είχε την πρώτη επαφή με την τέχνη κοντά στον πατέρα της, τον ζωγράφο Γιάννη Στεφανίδη. Σπουδές ξεκίνησε σε ηλικία 16 ετών, αρχικά σχέδιο, στη συνέχεια ζωγραφική και φρέσκο στην Ανώτατη Σχολή Καλών Τεχνών της Αθήνας, με δασκάλους τους Γιάννη Μόραλη, Δημήτρη Μυταρά και Κωνσταντίνο Ξυνόπουλο. Παράλληλα ασχολήθηκε με τη χαρακτική και τον σχεδιασμό βιβλίου, καθώς και με επιμέλειες εκδόσεων στο σύνολό τους, πρόσφατα και με τη φωτογραφία.
Έχει πραγματοποιήσει 14 ατομικές εκθέσεις ζωγραφικής, χαρακτικής και εικονογράφησης στην Ελλάδα, στο Βέλγιο και στη Γερμανία και έχει πάρει μέρος σε πολλές ομαδικές και διεθνείς εκθέσεις στην Ελλάδα και στο εξωτερικό.
Μέχρι σήμερα έχουν εκδοθεί στην Ελλάδα και στο εξωτερικό σχεδόν 80 βιβλία για παιδιά και ενήλικες με εικονογραφήσεις της σε κείμενα σύγχρονων συγγραφέων.
Έχει αποσπάσει 22 σημαντικές ελληνικές ή και διεθνείς διακρίσεις στο χώρο της εικονογράφησης και του ex-libris. Αναφέρουμε μόνο τα Κρατικά Βραβεία του 2003, του 2007 και του 2010.
***
* Το Μήνυμα της Παγκόσμιας Ημέρας Παιδικού Βιβλίου
Είμαι ένα βιβλίο, διάβασέ με.
Είμαι ένα βιβλίο. / Είσαι ένα βιβλίο. / Όλοι είμαστε βιβλία.
Η ψυχή μου είναι η ιστορία που αφηγούμαι. / Κάθε βιβλίο έχει τη δική του ιστορία να πει.
Μπορεί να φαινόμαστε εντελώς διαφορετικά – / άλλα μεγάλα, άλλα μικρά, / άλλα πολύχρωμα, άλλα μαυρόασπρα, άλλα με λίγες σελίδες κι άλλα με πολλές. / Μπορεί να συμφωνούμε ή να λέμε εντελώς διαφορετικά πράγματα. / Όμως αυτή είναι η ομορφιά μας. / Θα ήταν πολύ βαρετό να ήμασταν όλα ίδια. / Καθένα μας είναι μοναδικό.
Και καθένα από εμάς έχει το δικαίωμα να το σέβεσαι, / να το διαβάζεις χωρίς προκαταλήψεις, / να έχει τη θέση του στη βιβλιοθήκη σου.
Μπορείς να έχεις τις απόψεις σου για εμένα. / Μπορείς να ερευνάς, να κρίνεις και να σχολιάζεις ό,τι διαβάζεις.
Μπορείς να με βάλεις πίσω στο ράφι / ή να με κρατήσεις σφιχτά στην αγκαλιά σου και να ταξιδέψουμε μαζί πολύ μακριά.
Αλλά ποτέ μην αφήσεις κάποιον να με πετάξει / ή να με διώξει σε άλλο ράφι. / Ποτέ μη ζητήσεις την καταστροφή μου / ή μην επιτρέψεις σε κάποιον να με καταστρέψει.
Κι αν έρθει κάποιο βιβλίο από άλλο ράφι στο δικό σου, / γιατί κάποιος ή κάτι το έδιωξε μακριά, / κάνε χώρο. / Αν πας λίγο πιο κει, χωράει δίπλα σου.
Προσπάθησε να νιώσεις όπως νιώθει. / Κατάλαβέ το. Προστάτεψέ το. / Μπορεί να βρεθείς εσύ στη θέση του αύριο.
Γιατί κι εσύ είσαι ένα βιβλίο. / Όλοι είμαστε βιβλία.
Έλα, φώναξέ το δυνατά, ώστε να το ακούσουν όλοι:
«Είμαι ένα βιβλίο, διάβασέ με»
Βαγγέλης Ηλιόπουλος
Διαβάστε επίσης στην αθηΝΕΑ:
10+1: Η Παιδική Ατζέντα του Απριλίου
Έξι Βιβλία που Εξιστορούν στα Παιδιά το 1922
Γιορτάζουμε το Παιδικό Βιβλίο, Παρέα με Τέσσερις Συγγραφείς
