Ζούμε σε ένα συνεχές ηχητικό τοπίο. Μία υπόκρουση, που μας κατακλύζει από πληθώρα διαφορετικών ήχων. Και κάπως έτσι, η σιωπή έχει γίνει σπάνιο είδος. Όχι μόνο δεν είναι δεδομένη, αλλά μοιάζει παράξενη. Την αποφεύγουμε. Ίσως και να τη φοβόμαστε. Δεν αναφέρομαι στη σιωπή απλώς ως απουσία θορύβου, αλλά στη ζωντανή, πραγματική ησυχία που επιτρέπει στις σκέψεις να ξεπροβάλλουν και στις αισθήσεις να ανασάνουν.
Με αφορμή την Παγκόσμια Ημέρα Ευαισθητοποίησης για τον Θόρυβο –που τιμάται κάθε τελευταία Τετάρτη του Απριλίου– αξίζει να αναφερθούμε όχι μόνο στις αρνητικές συνέπειες της ηχορύπανσης, αλλά να προχωρήσουμε λίγο παραπέρα και να επανεκτιμήσουμε τη σιωπή.
Μέσα σε κάθε παύση υπάρχει ένα ενδεχόμενο και στην ησυχία ανακαλύπτουμε απαντήσεις και δημιουργούμε ερωτήματα.
Βρρρουμ! Μπιιιπ! Σντουπ!
Τα στατιστικά στοιχεία είναι σαφή: σύμφωνα με την Παγκόσμια Οργάνωση Υγείας, ο περιβαλλοντικός θόρυβος είναι ο δεύτερος πιο επικίνδυνος περιβαλλοντικός παράγοντας υγείας μετά τη ρύπανση του αέρα. Ο ήχος της κυκλοφορίας, της βιομηχανίας, ακόμα και της ψυχαγωγίας –όπως είχαμε ξαναγράψει εδώ στην αθηΝΕΑ– αφήνει βαθιά σημάδια: καρδιοπάθειες, διαταραχές ύπνου, μαθησιακά προβλήματα, ψυχική κόπωση.
Σύμφωνα με την Ευρωπαϊκή Υπηρεσία Περιβάλλοντος (στο άρθρο της EEA), 1 στους 5 Ευρωπαίους εκτίθεται σε επίπεδα θορύβου >70dB, που βλάπτουν την υγεία. Όμως, πέρα από το βιολογικό κόστος, ο θόρυβος αλλοιώνει και τη συνειδητότητα: την ανάγκη και ικανότητά μας να υπάρχουμε με επίγνωση. Φαίνεται να έχουμε συνηθίσει τόσο πολύ τον θόρυβο γύρω μας ώστε η σιωπή να μας αποσυντονίζει και να δυσκολεύει την επαφή με τον εσωτερικό μας κόσμο. Δεν ακούμε πλέον τις σκέψεις μας και μάλλον συνηθίσαμε να τις καλύπτουμε.
The Sound of Silence
Άραγε ξέρουμε να αναγνωρίζουμε τη σιωπή; Συχνά την εξισώνουμε με το κενό, με το τίποτα. Σιωπή όμως δεν σημαίνει απουσία. Έχει υπόσταση. Δεν είναι τυχαίο πως στην τέχνη όλα ξεκινούν από ένα «τίποτα». Έναν λευκό καμβά, ένα άδειο πεντάγραμμο, μια κενή σελίδα. Όπως πολύ όμορφα σημειώνει ο συνθέτης Arvo Pärt, «η σιωπή είναι σαν γόνιμο έδαφος που αναμένει τη δημιουργική μας πράξη, τον σπόρο μας, […] και πρέπει να προσεγγίζεται με δέος […]». Αυτό όμως δεν αφορά μόνο τους δημιουργούς και τους καλλιτέχνες. Είναι απαραίτητο για κάθε άνθρωπο που επιθυμεί να επανασυνδεθεί με τον πυρήνα του. Η σιωπή δεν είναι απουσία, είναι παρουσία χωρίς επίδειξη.
Η σιωπή έχει υπόσταση. Γίνεται καθρέφτης: ό,τι ακούμε είμαστε εμείς.
Στη μουσική ήταν πάντα ξεκάθαρο αυτό. Οι παύσεις, εκείνες οι συνειδητές σιωπές ανάμεσα στις νότες, έχουν εξαιρετική σημασία. Δίνουν βάρος στον ήχο που προηγήθηκε και χώρο στον ήχο που ακολουθεί. Αυτό τον «χώρο» μας τον στερούν πλέον οι θόρυβοι της καθημερινότητας. Όχι μόνο εξωτερικοί, αλλά και εσωτερικοί: όπως ο διαρκής βομβαρδισμός πληροφορίας, η πολυπλοκότητα των μέσων, το άγχος του χρόνου. Όλα αυτά δημιουργούν έναν αδιάκοπο εξουθενωτικό «θόρυβο» που καθιστούν την ησυχία πολυτιμότατη: γίνεται καταφύγιο για τη σκέψη, ανάχωμα στην εξουθένωση, προϋπόθεση για την προσωπική εξέλιξη, καθώς μας διδάσκει να ακούμε εμάς τους ίδιους όχι πιο δυνατά αλλά πιο καθαρά.
Να ξαναμάθουμε να εκτιμούμε και να επενδύουμε στη σιωπή. Που δίνει σχήμα και μορφή στις σκέψεις, στις ιδέες και στα συναισθήματα.
Πόσο Σιωπή Είναι η Σιωπή;
Σε αυτό το σημείο αξίζει να θυμηθούμε το έργο-πείραμα του John Cage «4:33». Μια τριμερής σύνθεση του 1952 «για οποιοδήποτε όργανο ή σύνολο οργάνων», της οποίας η παρτιτούρα ζητά από τους εκάστοτε εκτελεστές του έργου να μην παίξουν τίποτα καθ’ όλη τη διάρκειά της. Έτσι, όσο περνά η ώρα, οι ήχοι της αίθουσας (βήματα, βήχας, θρόισμα προγραμμάτων, εξωτερικοί θόρυβοι κ.ά.) γίνονται το ίδιο το έργο.
H ιδέα του Cage προέκυψε αφότου βρέθηκε σε έναν ανηχοϊκό θάλαμο και συνειδητοποίησε ότι ακόμα κι εκεί άκουγε την καρδιά του και άλλους ήχους του σώματός του. Τι ήθελε τελικά να πει… ο ποιητής με το «4:33»; Πως η σιωπή έχει υπόσταση. Γίνεται καθρέφτης: ό,τι ακούμε είμαστε εμείς. Είναι μια παύση στη ροή του κόσμου που μας προσκαλεί να στραφούμε προς τα μέσα, προς το εδώ και το τώρα.
Ώρες Κοινής… Φασαρίας
Στις μέρες μας, ακόμη και ο ελεύθερος χρόνος είναι γεμάτος ήχους: μουσική στο παρασκήνιο, βίντεο που παίζουν αδιάκοπα, notifications που διεκδικούν την προσοχή μας. Ακόμα και τα «κουκούλια» μας, τα σπίτια μας, δεν εξασφαλίζουν την ηρεμία που υποτίθεται πως προσφέρουν. Η χώρα μας, σύμφωνα με το Ελληνικό Ινστιτούτο Ακουστικής, ακόμη στερείται ενός αποτελεσματικού νομικού πλαισίου ηχοπροστασίας, επιτρέποντας την ακουστική υποβάθμιση των κατοικιών και κατ’ επέκταση των ανθρώπων.
Προφανώς, λοιπόν, η προστασία της σωματικής και ψυχικής μας υγείας από τις επιπτώσεις του θορύβου αξίζει ιδιαίτερη μέριμνα τόσο σε ατομικό όσο και σε συλλογικό επίπεδο. Εξίσου απαραίτητο όμως είναι να ξαναμάθουμε να εκτιμούμε και να επενδύουμε στη σιωπή. Που δίνει σχήμα και μορφή στις σκέψεις, στις ιδέες και στα συναισθήματα. Επειδή μέσα σε κάθε παύση υπάρχει ένα ενδεχόμενο και στην ησυχία ανακαλύπτουμε απαντήσεις και δημιουργούμε ερωτήματα. Ίσως επειδή εκεί μπορούμε να ακούσουμε όχι κάτι, αλλά κάποιον: εμάς.
Διαβάστε επίσης στην αθηΝΕΑ:
Μαθήματα Μουσικής Μετά τα -άντα; (Spoiler: Ναι, και Είναι Υπέροχο!)
