Οι δικές μου παιδικές αναμνήσεις έρχονται από τη δεκαετία του 1980. Τις τάξεις ακόμα κοσμούσαν οι μορφές των ηρώων του πολέμου της ανεξαρτησίας. Οι ίδιες μορφές υπήρχαν στα σχολικά μου βιβλία, στα γραμματόσημα και στα ντοκιμαντέρ.
Είχα αυθόρμητα δεχτεί ότι έτσι θα πρέπει να έμοιαζαν τα αληθινά πρόσωπα των αγωνιστών. Σαν να είχε ήδη εφευρεθεί η τεχνική της φωτογραφίας και κάποιος τους είχε απαθανατίσει.
Η Σύγχρονη Κυκλοφορία Τραπεζογραμματίων
Αυτή τη σιγουριά μου ήρθε να επισφραγίσει η κυκλοφορία του όμορφου κυανοπράσινου χαρτονομίσματος των πέντε χιλιάδων δραχμών το 1984. Στην όψη κυριαρχούσε η μορφή του Θεόδωρου Κολοκοτρώνη, ίδια σε κάθε λεπτομέρεια με αυτή που η παιδική μου παρατηρητικότητα επεξεργαζόταν.
Οι αναπαραγωγές αυτές προφανώς από κάπου αντλήθηκαν και με κάποιο τρόπο καθιερώθηκαν στην ιστορική μας μνήμη. Η βινιέτα του χαρτονομίσματος του 1984 σχεδιάστηκε για να τιμήσει την Ελληνική Επανάσταση και δη “τη συμβολή του Θεόδωρου Κολοκοτρώνη στον αγώνα”, όπως εντοπίζουμε σε σχετική εγκύκλιο του εκδοτικού ιδρύματος της χώρας.
Στην πρόσθια όψη τοποθετείται η μορφή του ήρωα και η εκκλησία των Αγίων Αποστόλων Καλαμάτας όπου, σύμφωνα με την παράδοση, έγινε στις 23 Μαρτίου 1821 η δοξολογία για την απελευθέρωση της πόλης και τη διακήρυξη της έναρξης του αγώνα. Στον οπισθότυπο, εικονίζεται η Καρύταινα και η βυζαντινή γέφυρα του Αλφειού.
Συμβολικά λοιπόν, ενώ το χαρτονόμισμα κυκλοφόρησε λίγο αργότερα, φέρει ως ημερομηνία κυκλοφορίας την 23η Μαρτίου 1984. Όπως μαρτυρούν τεκμήρια της Τράπεζας της Ελλάδος (ΤτΕ) για τη διαδικασία προπαρασκευής του χαρτονομίσματος, οι ζωγραφικές μακέτες εγκρίθηκαν τον Μάιο του 1983 από τον υπουργό Εθνικής Οικονομίας Γεράσιμο Αρσένη – ο οποίος τότε ήταν και διοικητής της ΤτΕ.
Το ασυνήθιστο στις εν λόγω μακέτες είναι ότι δεν αναγράφεται η αξία του χαρτονομίσματος ενώ κανονικά, σε αυτό το στάδιο, θα έπρεπε να είχε ήδη οριστικοποιηθεί. Μην ξεχνάμε ότι πρόκειται για το 1983, που έχει ξεκινήσει με την απόφαση της κυβέρνησης υποτίμηση της δραχμής, στο πλαίσιο της προσπάθειας αύξησης της ανταγωνιστικότητας της οικονομίας και συγκράτησης του ήδη υψηλού πληθωρισμού.
Μια πιθανή ερμηνεία θα μπορούσε να σχετίζεται με τον φόβο ότι η κυκλοφορία νέου χαρτονομίσματος πολλαπλάσιας αξίας από το μεγαλύτερο υπάρχον (χιλιάρικο) ενδεχομένως να προδιέθετε προς το αντίθετο.
Οι ζωγράφοι και χαράκτες της ΤτΕ που ανέλαβαν τη δημιουργία του εν λόγω χαρτονομίσματος είχαν πληθώρα επιλογών για τη διακόσμησή του μιας και, όπως είναι γνωστό, ο αγώνας των Ελλήνων ενέπνευσε την τέχνη στην Ευρώπη και στη συνέχεια στην Ελλάδα.
Η Καρύταινα και ο Κολοκοτρώνης στα Χαρτονομίσματα
Συγκεκριμένα, η Καρύταινα που παρουσιάζεται στην πίσω όψη του είχε κεντρίσει το ενδιαφέρον πολλών ζωγράφων, όπως του Βέλγου διπλωμάτη και ζωγράφου Μπενζαμέν Μαρί (Benjamin Mary) (1792-1846), που έφτασε στην Ελλάδα το 1839 και περιηγήθηκε γύρω από την «αετοφωλιά του Κολοκοτρώνη».
Παρατηρούμε, όμως, ότι οι σχεδιαστές του πεντοχίλιαρου επέλεξαν μια υδατογραφία της Καρύταινας του 1835, του κατεξοχήν ζωγράφου τοπίων Καρλ Ρότμαν (Carl Rottmann) (1797-1850), στον οποίο ο Βαυαρός βασιλιάς Λουδοβίκος Α’ ανέθεσε το 1834 να έρθει στην Ελλάδα και να δημιουργήσει μια σειρά αφιερωμένη σε τοπία της.
Δεν είναι η πρώτη φορά που ο Κολοκοτρώνης αποτυπώνεται στην όψη ελληνικού χαρτονομίσματος. Τον συναντάμε και στο χιλιόδραχμο της 9ης Ιανουαρίου 1947. Παρατηρούμε όμως ότι, σε αυτή την περίπτωση, η μορφή δεν μας είναι καθόλου οικεία. Η πλάκα της έκδοσης του 1947 κατασκευάστηκε στο Λονδίνο το 1944 για την εκτύπωση του πρώτου στην πραγματικότητα χαρτονομίσματος το οποίο τιμά τον Κολοκοτρώνη.
Πρόκειται για το χιλιόδραχμο του 1944, το οποίο ήταν μέρος μιας σειράς που προετοιμάστηκε εκεί από τη νόμιμη Διοίκηση της Τράπεζας της Ελλάδος εν αναμονή της απελευθέρωσης. Γι’ αυτό φέρει την υπογραφή του Κυριάκου Βαρβαρέσου.
Τα τραπεζογραμμάτια της ΤτΕ κατασκευάζονταν ούτως ή άλλως στο εξωτερικό, γιατί το Ίδρυμα Εκτύπωσης Τραπεζογραμματίων και Αξιών της ΤτΕ άρχισε να λειτουργεί μετά την απελευθέρωση. Το Νομισματοκοπείο του Χολαργού «εγκαινιάζεται» λοιπόν με την εκτύπωση του πρώτου “Κολοκοτρώνη” (καφέ χιλιόδραχμο του 1947), πατώντας στην επαναχαραγμένη πλάκα του 1944.
Οι βινιέτες που χρησιμοποιούσαν οι κατασκευαστικές εταιρείες για τη διακόσμηση του χαρτονομίσματος ήταν συνήθως προκατασκευασμένα χαρακτικά. Για το χαρτονόμισμα του 1944 τη θεματική επέλεξε προφανώς η ελληνική κυβέρνηση που βρισκόταν στο Λονδίνο και περιλάμβανε στοιχεία από την αρχαιότητα ως τον αγώνα του 1821.
Δεν γνωρίζω εάν η εταιρεία κατασκευής, προκειμένου να αποδώσει τον Κολοκοτρώνη, αναζήτησε οικείες σε αυτήν προσωπογραφίες από την Ελληνική Επανάσταση ή αν τις επέλεξε ο Μιχαήλ Αξελός.
Πάντως, η λιθογραφία που επελέγη φαίνεται να προέρχεται από τον Άνταμ Φρίντελ (Adam Friedel) (1780-π. 1868), που είχε έρθει στην Ελλάδα το 1822 για να υπηρετήσει στο σώμα του Δημητρίου Υψηλάντη.
Αμφιλεγόμενη προσωπικότητα, έπειτα από περιπέτειες κατέληξε στο Λονδίνο, άνοιξε γκαλερί και εκτύπωσε σταδιακά (1824-1826) ένα λεύκωμα με τίτλο “‘The Greeks’. Twenty-four portraits of the principal leaders …. in the Greek Revolution”, που είχε θερμή υποδοχή και απήχηση στην Αγγλία. Μπορεί κανείς να συγκρίνει τον Κολοκοτρώνη του χιλιόδραχμου με την εν λόγω λιθογραφία.
Όμως, η προσωπογραφία του Κολοκοτρώνη που αναπαρίσταται στο χαρτονόμισμα του 1984 έρχεται από μια τελείως διαφορετική παράδοση, που οι γραμμές αυτού του άρθρου δεν αρκούν για να την περιγράψουν.
Οι Λιθογραφίες ως Πρώιμες Φωτογραφίες
Μπορούμε να σταθούμε στο γεγονός ότι αναμφισβήτητα μας παραπέμπει στις εξωραϊσμένες μορφές που έχουμε όλοι στη μνήμη μας, μιας και βασίζεται στα σχέδια του φιλέλληνα Βαυαρού υπολοχαγού και ζωγράφου Καρλ Κρατσάιζεν (Karl Krazeisen) (1794-1878) ο οποίος, φτάνοντας στην Ελλάδα το φθινόπωρο του 1826, σχεδίασε τα πορτρέτα των αγωνιστών “εκ του φυσικού” στα στρατόπεδα των μαχών. Επιστρέφοντας στο Μόναχο το 1827, φρόντισε αμέσως να γίνουν οι λιθογραφίες των σχεδίων του και μάλιστα στο ονομαστό λιθογραφείο του Hanfstaengl.
Η λιθογραφία ήταν η φωτογραφία της εποχής, δηλαδή ένα φτηνό μέσο αναπαραγωγής, που ωραιοποιούσε το αποτέλεσμα. Η επιτυχία των λιθογραφιών του οδήγησε στο να αποτελέσουν εικονογραφικό πρότυπο για όλους εκείνους τους ζωγράφους που δεν είχαν επισκεφτεί την Ελλάδα πριν από την άφιξη του Όθωνα το 1833.
Ανάμεσά τους o σημαντικότερος εικονογράφος της Ελληνικής Επανάστασης των πρώτων χρόνων του νεοσύστατου κράτους, ο Πέτερ φον Ες (Peter von Hess) (1792-1871). Οι επιρροές που δέχτηκε από τον Κρατσάιζεν στην απόδοση του προσώπου των αγωνιστών είναι εμφανείς και σ’ έναν μη ειδικό (αξίζει να ανατρέξει κανείς στις λιθογραφίες: Γ.Α.Κ. GRGSA-CSA_PCENGRAVI.01.F000332).
Τα έργα του Ες επίσης λιθογραφήθηκαν και έγιναν ευρύτατα γνωστά. Οι παραπάνω σειρές μετέφεραν τη δική τους αισθητική στους Έλληνες εκπροσώπους της ιστορικής ζωγραφικής, όπως στον Θεόδωρο Βρυζάκη (1814 ή 1819-1878) και στον Διονύσιο Τσόκο (1814 ή 1820-1862), που διαφύλαξαν στο έργο τους αυτά τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά. Έτσι μεταφέρθηκε ως τις μέρες μας η αρχέτυπη εικόνα του “εθνικού αγωνιστή”.
“Μικρά Τεκμήρια για το ’21”: μια πλειάδα επιστημόνων διαφόρων ειδικοτήτων προσεγγίζει το 1821 μέσα απ’ αυτά. Γλυπτά, έγγραφα, αντικείμενα, νομίσματα και έργα τέχνης γίνονται αφορμή για να φωτιστούν πτυχές της εποχής. Η έκδοση, που θα φτάσει σύντομα στο κοινό μας αρχικά ως e-book και στη συνέχεια θα “δεθεί” σε βιβλίο, αποτελεί μία σύμπραξη της αθηΝΕΑς, των “hιστορισταί” και της Ελληνοαμερικανικής Ένωσης, με την ευγενική χορηγία της Eurolife FFH.
Διαβάστε ακόμη στην αθηΝΕΑ:
