Η υγειονομική κρίση που προκαλεί η πανδημία του κορωνοϊού και στην ήπειρό μας, πέραν του τραγικού, δίχως τέλος αλλά και προηγούμενο σε περίοδο ειρήνης, απολογισμού χαμένων ανθρωπίνων ζωών, πέραν της ανυπολόγιστης οικονομικής ζημιάς, δοκιμάζει για μια ακόμα φορά τις αντοχές του ενωσιακού οικοδομήματος. Σε έναν από τους θεμελιώδεις πυλώνες του, την αρχή της αλληλεγγύης, ήδη ταλαιπωρημένου από τη μεταναστευτική-προσφυγική κρίση, επανενεργοποιήθηκε και βαθαίνει, μετά από μια δεκαετία, το ρήγμα της διαίρεσης μεταξύ του “ολιγαρκούς” βορρά και του “σπάταλου” οικονομικού νότου.
“Βρισκόμαστε σε πόλεμο.” Για τον Emmanuel Macron και τον Κυριάκο Μητσοτάκη η επέλαση του κορωνοϊού από την Ευρώπη προμηνύεται ολέθρια σε ανθρώπινες ζωές και οικονομικό κόστος. Ένας πόλεμος εναντίον ενός εχθρού αόρατου, εξωγενούς, που αρχικά η Ευρωπαϊκή Ένωση υποτίμησε και πλέον δίνει μάχη επιβίωσης σε τρία διαφορετικά μέτωπα, της προστασίας και διάσωσης των ζωών των Ευρωπαίων πολιτών, της επιβίωσης της Ευρωζώνης και των εθνικών οικονομιών, ακόμα όμως και του ίδιου του “raison d’être”, του λόγου ύπαρξής της.
Τα Τρία Μέτωπα του Πολέμου
Στο πρώτο και σημαντικότερο μέτωπο, εκείνο της προστασίας της δημόσιας υγείας, η Ευρώπη θρηνεί καθημερινά την απώλεια πληθυσμού ανάλογου μιας μεγάλης ευρωπαϊκής κωμόπολης, με επίκεντρα, προς το παρόν, την Ισπανία και την Ιταλία, ενώ η Γαλλία και η Γερμανία δυστυχώς δεν βρίσκονται μακριά. Ακόμη και τα πιο προηγμένα ευρωπαϊκά νοσηλευτικά συστήματα λυγίζουν υπό το βάρος των υπέρογκων απαιτήσεων για Μονάδες Εντατικής Θεραπείας. Η υγειονομική κρίση χτυπάει τη καλοζωισμένη αλλά γερασμένη Ευρώπη στο μαλακό υπογάστριό της, σε τομέα για τον οποίο έχει μόνο υποστηρικτική και συντονιστική αρμοδιότητα, τουλάχιστον σε ό,τι δεν σχετίζεται με οικονομικές παραμέτρους. Είναι τα κράτη μέλη που αποφασίζουν για τα μέτρα υγειονομικής προστασίας που εφαρμόζουν. Για να αλλάξει αυτό θα χρειαστεί να αναθεωρηθούν οι Συνθήκες της ΕΕ, διαδικασία που δεν τελειώνει από τη μια μέρα στην άλλη, και για την οποία πριν την υγειονομική κρίση δεν υπήρχε και πολύ μεγάλη προθυμία.
Αντί για αλληλεγγύη και συντονισμό, αρχικά, τουλάχιστον, είδαμε να ενεργοποιούνται κάποια πρωτόγονα ένστικτα επιβίωσης. Το επιβεβαίωσε και η Πρόεδρος της Ευρωπαϊκής Επιτροπής Ursula von der Leyen λέγοντας, μεταξύ άλλων, ότι “κάποιοι στην ΕΕ αποφάσισαν να κοιτάξουν μόνο τον εαυτό τους”, αναφερόμενη στις περιπτώσεις κρατών-μελών, χωρίς να τα κατονομάσει, που απαγόρευσαν τις εξαγωγές ιατρικού και φαρμακευτικού υλικού, με μάσκες και άλλα προστατευτικά μέσα να μπλοκάρονται στα σύνορα. Παρά ταύτα, υπάρχουν απτά δείγματα γνήσιας ευρωπαϊκής αλληλεγγύης από κράτη μέλη που ήδη βρίσκονται σε πίεση, όπως η Γερμανία που δέχθηκε ασθενείς από την Ιταλία και τη Γαλλία, όπως η Αυστρία που μοιράστηκε ιατρικό και νοσηλευτικό εξοπλισμό με την Ιταλία, ενώ η Ευρωπαϊκή Επιτροπή επενέβη για να κρατήσει ανοιχτά τα εσωτερικά σύνορα, να συντονίσει την αγορά ιατρικού εξοπλισμού, να επαναπατρίσει Ευρωπαίους πολίτες, να υποστηρίξει με σημαντικούς χρηματοδοτικούς πόρους τον Παγκόσμιο Οργανισμό Υγείας.
Το επ’ αόριστον πάγωμα της οικονομικής δραστηριότητας οδηγεί αναπόδραστα τις πληττόμενες ευρωπαϊκές οικονομίες σε δημοσιονομικό εκτροχιασμό
Το δεύτερο μέτωπο είναι το γιγάντιο οικονομικό τσουνάμι που συνοδεύει την πανδημία. Η περίφημη κοινωνική αποστασιοποίηση, η πιο αποτελεσματική ασπίδα σε αυτόν τον πόλεμο όπως αποδεικνύεται στην πράξη, μπορεί να επιτευχθεί μόνο με εκτεταμένο περιορισμό των ατομικών ελευθεριών, κλείσιμο των συνόρων και αναστολή τεράστιου φάσματος της οικονομικής δραστηριότητας, εκτός και αν η Σουηδία, η Ολλανδία και όποιος άλλος παίρνει το ρίσκο, διαψεύσουν την κυρίαρχη τάση ανάσχεσης της πανδημίας επαφιόμενες στην ατομική αυτοπειθαρχία και τον αυτοπεριορισμό. Το κόστος της κρίσης πιθανώς να λάβει βιβλικές διαστάσεις, σύμφωνα με τον πρώην επικεφαλής της Ευρωπαϊκής Κεντρικής Τράπεζας Mario Draghi. Κάποιοι μιλούν για ζημιά μεγαλύτερης του κραχ του 1929.
Οι χρηματαγορές, οι αεροπορικές μεταφορές, ο τουρισμός, η παροχή των υπηρεσιών γκρεμίζονται και αφήνουν πίσω τους χρεοκοπημένους επιχειρηματικούς κολοσσούς, εκατομμύρια ανέργους, βαθιά ύφεση. Η Ευρωπαϊκή Ένωση, με μπροστάρα την επικεφαλής της Ευρωπαϊκής Κεντρικής Τράπεζας Christine Lagarde, κινητοποίησε το σύνολο των δημοσιονομικών μηχανισμών και εργαλείων που διαθέτει για να δώσει τη δυνατότητα στα κράτη-μέλη να ενισχύσουν τα νοσηλευτικά τους συστήματα και να στηρίξουν τις οικονομίες τους: πλήρη ευελιξία για τους κανόνες δημοσιονομικής πειθαρχίας και κρατικών ενισχύσεων -η Ελλάδα απαλλάχθηκε και από την υποχρέωση για πρωτογενές πλεόνασμα 3.5%- ενώ η Ευρωπαϊκή Κεντρική Τράπεζα αποφάσισε την αποδέσμευση 750 δισ. ευρώ -επιπλέον των 120 δισ. που είχε πρόσφατα ανακοινώσει – για την επαναγορά δημοσίου και ιδιωτικού χρέους (πρόγραμμα έκτακτης ανάγκης για την αγορά ομολόγων εν μέσω πανδημίας), εντάσσοντας και την Ελλάδα στον περίφημο μηχανισμό ποσοτικής χαλάρωσης.
Το επ’ αόριστον πάγωμα της οικονομικής δραστηριότητας οδηγεί αναπόδραστα τις πληττόμενες ευρωπαϊκές οικονομίες σε δημοσιονομικό εκτροχιασμό, κατακρήμνιση του ΑΕΠ, εκτόξευση του δημοσίου χρέους, του κόστους δανεισμού, της ανεργίας, της ύφεσης που μπορεί να φθάσει ακόμα και σε διψήφιους αριθμούς, εν ολίγοις σε συστημική αποσταθεροποίηση που υπερβαίνει τον τομέα της οικονομίας και απειλεί με διάρρηξη της κοινωνικής ειρήνης και συνοχής. Ταυτόχρονα, για να στηριχθούν τα συστήματα υγείας, να διασφαλισθεί η επάρκεια σε τρόφιμα και είδη πρώτης ανάγκης, να στηριχθούν άνεργοι και επιχειρήσεις, οι κυβερνήσεις εξαντλούν το όποιο ισχνό χρηματοδοτικό απόθεμα διαθέτουν. Αν καταρρεύσουν οικονομίες μεγέθους όπως η ευπαθής ιταλική ή η φιλάσθενη ισπανική, κανείς δεν μπορεί να προβλέψει που θα σταματήσει το “domino effect”. Πρέπει φυσιολογικά να ξεχάσουμε το ευρώ όπως το ξέρουμε, ενώ ακόμα και τα πιο πειθαρχημένα και προνοητικά οικονομικά συστήματα του ευρωπαϊκού βορρά δε θα μπορούν πλέον να νιώθουν ασφαλή.
Γι’ αυτό, με πρόταση τους, εννέα ηγέτες κρατών μελών της ευρωζώνης ζητούν την έκδοση ενός ειδικού ευρω-ομολόγου που θα βομβαρδίσει τις ευρωπαϊκές οικονομίες με ένα “μπαζούκας” απεριόριστου, φρέσκου, φθηνού χρήματος. Απαραίτητη προϋπόθεση για να είναι ελκυστικό στις αγορές ένα τέτοιο ομόλογο είναι να βάλουν πλάτη, εν προκειμένω την άριστη πιστοληπτική τους αξιοπιστία, οι ισχυρές ευρωπαϊκές οικονομίες. Ωστόσο η πρόταση για το κορωνο-ομόλογο προσκρούει στον τοίχο άρνησης που έχουν στήσει Γερμανία, Ολλανδία, Φινλανδία και Αυστρία. Οι μεν βόρειοι πρεσβεύουν ότι η αμοιβαιοποίηση χρέους δεν επιτρέπεται από τις Συνθήκες της ΕΕ και αντιπροτείνουν την ενεργοποίηση, με τα απαραίτητα φτιασιδώματα, του Ευρωπαϊκού Μηχανισμού Σταθερότητας. Από την άλλη πλευρά, οι σύμμαχοι του οικονομικού νότου φρονούν ότι για την αντιμετώπιση του επικού μεγέθους των ζημιών στις ευρωπαϊκές οικονομίες απαιτείται υπέρβαση που δεν μπορεί να γίνει με εργαλεία σχεδιασμένα για άλλης κλίμακας και διαφορετικών συνθηκών οικονομικές κρίσεις, με δεσμεύσεις και ελέγχους μνημονιακού χαρακτήρα.
Οι ελίτ κάποιων κρατών μελών του βορρά δεν θέλουν να δουν τις οικονομίες τους να αναλαμβάνουν την ευθύνη και να εγγυώνται για τα χρέη άλλων.
Το τρίτο μέτωπο αφορά στον αντίκτυπο του οικονομικού σοκ, ας επιτραπεί εδώ το αδόκιμο, στην ψυχοσωματική υγεία της ίδιας της Ένωσης. Αντιμετωπίζοντας για μια δεκαπενταετία πολλές πρωτόγνωρες δοκιμασίες, το ανοσοποιητικό σύστημα της Ευρωπαϊκής Ένωσης, το αλληλοτροφοδοτούμενο δίδυμο συνοχής και αλληλεγγύης, εμφανίζεται καταπονημένο από χρόνια υποκείμενα νοσήματα. Η απόρριψη του Ευρωσυντάγματος από τους Γάλλους και τους Ολλανδούς, η παγκόσμια χρηματοπιστωτική κρίση, το μεταναστευτικό-προσφυγικό και η τρομοκρατική απειλή, η αποχώρηση της Μεγάλης Βρετανίας, κάθε φορά έσπρωχναν το ευρωπαϊκό εγχείρημα ένα βήμα πιο κοντά στο υπαρξιακό “λίμπο” του, την κόλαση της διάλυσής της.
Το Παλιό Ρήγμα Επιστρέφει
Θα περίμενε κανείς ότι σε αυτόν τον πόλεμο που δίνουν όλα τα κράτη αδιακρίτως, την κρίσιμη ώρα, θα υπήρχε πνεύμα αλληλεγγύης και αλληλοκατανόησης. Κι όμως, κάτι τέτοιο δεν επικράτησε στην τηλεδιάσκεψη που πραγματοποιήθηκε την περασμένη εβδομάδα μεταξύ των ηγετών των 27. Το ρήγμα που βαθαίνει μεταξύ του “πλούσιου βορρά” με τον ευρωπαϊκό οικονομικό νότο -για να δανειστώ την έκφραση του καθηγητή μου Παπαστάμκου- δε διαθέτει ιδεολογικό πρόσημο. Όσο και να προσπαθούν κάποιοι, ο εχθρός δεν είναι η συντήρηση ή ο νεοφιλελευθερισμός.
Στη δημιουργία κορωνο-ομολόγου αντιτίθενται η Γερμανία του κυβερνητικού συνασπισμού Χριστιανοδημοκρατών, Σοσιαλιστών και Πρασίνων, η Ολλανδία των Φιλελεύθερων του Rutte, η Φιλανδία του κυβερνητικού συνασπισμού που ηγείται η φέρελπις Σοσιαλίστρια Sanna Marin, και η Αυστρία της συγκυβέρνηση του συντηρητικού Kurz με τους Πρασίνους. Από την άλλη πλευρά, η επιστολή για την έκδοσή του φέρει τις υπογραφές ετερόκλητων ιδεολογικά ηγετών εννέα κρατών μελών της Ευρωζώνης: του Γάλλου Προέδρου Macron, της δεύτερης μεγαλύτερης χώρας της ΕΕ και επίδοξου αναμορφωτή της· του Ιταλού πρωθυπουργού Conte της συγκυβέρνησης των Πέντε Αστέρων με κεντροαριστέρα κόμματα που κατηγορείται ότι άργησε να εφαρμόσει αυστηρά μέτρα για τον κορωνοϊό με τις τραγικές εκατόμβες θυμάτων στην Βόρεια Ιταλία -να θυμίσουμε ότι ο Conte ήταν πρωθυπουργός και της κυβέρνησης των Πέντε Αστέρων με τη Λίγκα του Βορρά του Salvini που αρνιόταν πεισματικά να συμμορφωθεί με τους κανόνες δημοσιονομικής πειθαρχίας της Ευρωζώνης- του Ισπανού σοσιαλιστή πρωθυπουργού Sanchez που συγκυβερνά με τους Podemos και επίσης κατηγορείται ότι άργησε να επιβάλει καραντίνα στη χώρα, επιτρέποντας πολιτικές, αθλητικές και κοινωνικές εκδηλώσεις και συναθροίσεις ενώ ήδη τα κρούσματα πολλαπλασιάζονταν· του Κυριάκου Μητσοτάκη, της άμεσης αντίδρασης και εφαρμογής περιοριστικών μέτρων, που με σημαιοφόρο τον καθηγήτη Τσιόδρα κρατεί τη χώρα στο καλό σενάριο αντιμετώπισης της πανδημίας· του Πορτογάλου σοσιαλιστή πρωθυπουργού Costa, της Βελγίδας φιλελεύθερης υπηρεσιακής πρωθυπουργού Wilmès, του Ιρλανδού φιλελεύθερου πρωθυπουργού Varadkar, του Σλοβένου συντηρητικού πρωθυπουργού Janez Janša και του Λουξεμβούργιου φιλελεύθερου Πρωθυπουργού Bettel.
Οι ελίτ κάποιων κρατών-μελών του βορρά δε θέλουν να δουν τις οικονομίες τους να αναλαμβάνουν την ευθύνη και να εγγυώνται για τα χρέη άλλων. Από την άλλη πλευρά, η ευρωπαϊκή αλληλεγγύη δεν μπορεί να είναι à la carte. Όποτε τη χρειαζόμαστε την επικαλούμαστε, όποτε δε μας συμφέρει, κυρίως για το εσωτερικό μας εκλογικό ακροατήριο, να την αμφισβητούμε. Σε κάθε περίπτωση, την ώρα που μετρούμε χιλιάδες νεκρούς καθημερινά, δεν είναι η ώρα να δείχνει ο ένας στον άλλο το δάκτυλο, ούτε, όμως, είναι η στιγμή και για πολιτικούς καιροσκοπισμούς και θεατρινισμούς.
Στη Σωστή Πλευρά της Ιστορίας
Δεν είναι ακριβώς αυτό που χρειάζονται οι ευρωπαϊκές οικονομίες εν μέσω τέτοιας άνευ προηγουμένου δίνης να δουν την Ευρωζώνη να διαλύεται. Δεν το θέλουν ούτε όσοι απειλούν να φύγουν, ούτε όμως και όσοι κρατούν σκληρή στάση. Από την άλλη πλευρά, σε χώρες που δεν ξέρουν πού να χωρέσουν τα φέρετρα των νεκρών τους, μπορείς να επιβάλλεις σκληρές μνημονιακές υποχρεώσεις; Μπορείς να τους γυρίσεις την πλάτη στη μεγαλύτερη κρίση που περνούν μεταπολεμικά; Τι σημαίνει άραγε το κορωνο-ομόλογο για τον Ευρωπαίο πολίτη που αυτή τη στιγμή βρίσκεται σε κατ’ οίκον εγκλεισμό εξαιτίας της πανδημίας ή θρηνεί γιαγιάδες και παππούδες; Η ευρωπαϊκή κοινή γνώμη μπορεί να αγνοεί πλήρως τις δημοσιονομικές και τεχνικές παραμέτρους δημιουργίας ενός ευρω-ομολόγου, καταλαβαίνει όμως τι σημαίνει αλληλεγγύη και αυτήν περιμένει να δει τώρα.
Σημασία έχει να σταλεί το μήνυμα ότι η Ευρωπαϊκή Ένωση είναι εδώ, έτοιμη να σταθεί στο πλευρό των χωρών που δοκιμάζονται, να αρθεί στο ύψος των περιστάσεων.
Σε ό,τι αφορά τη χώρα μας, φαίνεται ότι βρίσκεται στη σωστή πλευρά της ιστορίας. Η επιλογή της ελληνικής κυβέρνησης να συνταχθεί με τις χώρες που ζητούν την έκδοση ευρω-ομολόγου, αφενός, αφοπλίζει στο εσωτερικό τους συνήθεις καιροφυλακτούντες να κατηγορήσουν τον Κυριάκο Μητσοτάκη ότι ακολουθεί εντολές από το Βερολίνο, ενώ στο εξωτερικό συντάσσει τη χώρα σε μια διεκδίκηση που παρά την αυξημένη θεσμικά δυσκολία υλοποίησης, αντανακλά γνήσιο ευρωπαϊκό πνεύμα αλληλεγγύης.
Η Ένωση πρέπει να πάψει να εγκλωβίζεται στην αναζήτηση ενός χρήσιμου ρόλου – περισσότερη, λιγότερη, καλύτερη, αποτελεσματικότερη. Αν και μετά το Brexit διακήρυξε την αποφασιστικότητα της να παραμείνει ενωμένη και να παράγει συγκεκριμένα και απτά αποτελέσματα για τα ζητήματα που οι πολίτες της θεωρούν σημαντικά για τους ίδιους, στην πρώτη αληθινά υπαρξιακή δοκιμασία εμφανίζεται και πάλι διστακτική και εσωστρεφής. Σημασία, εν τέλει, δεν έχει αν η τελική λύση θα ονομάζεται κορωνο-ομόλογο, σημασία δεν έχει το μέσο, αλλά ο στόχος, όπως είπε με περίσσιο πολιτικό θάρρος, αλλά και με απόλυτη προσήλωση στον θεσμικό του ρόλο, ο Ευρωπαίος Επίτροπος Οικονομικών Paolo Gentiloni.
Σημασία έχει να σταλεί το μήνυμα ότι η Ευρωπαϊκή Ένωση είναι εδώ, έτοιμη να σταθεί στο πλευρό των χωρών που δοκιμάζονται, να αρθεί στο ύψος των περιστάσεων. Διότι η Ευρώπη δεν ξέρει άλλον τρόπο από τον συμβιβασμό. Διότι μοίρα της Ένωσης είναι να βγαίνει πιο δυνατή μέσα από τις δοκιμασίες της, και να διαψεύδει φίλιες ή ευρωσκεπτικιστικές κασσάνδρες που σε κάθε κρίση προδικάζουν την διάλυσή της. Τώρα είναι η ώρα της ηγεσίας, της πολιτικής, outside of the box, υπέρβασης. Μοιραία, όσο και αν κάποιοι αγαπούν να τη μισούν, τα βλέμματα είναι πλέον όλα στραμμένα στη Γερμανίδα Καγκελάριο Angela Merkel.
Ο Theo Waigel, υπουργός Οικονομικών του καγκελαρίου Helmut Kohl, σε ερώτηση σχετικά με το κόστος επανένωσης της Γερμανίας, είχε σε ανύποπτο χρόνο απαντήσει: “Εάν ο αδελφός σου χτυπάει την πόρτα, τον αφήνεις να μπει στο σπίτι και δεν ρωτάς τι θα σου κοστίσει”.
