Η ιστορία λέει πως στις αρχές της δεκαετίας του 1930, στην όχι τόσο πυκνοκατοικημένη περιοχή της Ριζούπολης (στα βόρεια όρια του σημερινού Δήμου Αθηναίων) κατασκευάστηκε ένα εργοστάσιο, το οποίο παρήγε θερμαντικά σώματα. Στα μέσα της δεκαετίας του ’80, μετά από διαμαρτυρίες των κατοίκων για τη ρύπανση και την όχληση που προκαλούσε, το εργοστάσιο έκλεισε.
Πρώτη νίκη. Το κτίριο που το στέγαζε πέρασε στα χέρια της ΕΤΒΑ, σε αναμονή νέας χρήσης. Οι διεκδικητές των 14 ελεύθερων στρεμμάτων σε έναν ιδιαίτερα πυκνοδομημένο και πυκνοκατοικημένο ιστό ήταν πολλοί και οι διαπραγματεύσεις για την αξιοποίησή του κράτησαν χρόνια – στη διάρκεια των οποίων, βέβαια, η εικόνα εγκατάλειψης του οικοπέδου εντεινόταν. Ενόσω, όμως, ο χώρος εξελισσόταν σε «πληγή» για τη γειτονιά, οι κάτοικοι της Ριζούπολης αποφάσισαν να ενεργοποιηθούν και, κάποια στιγμή, ο σύλλογος Πολίτες της Ριζούπολης αποφάσισε, οργανωμένα, να διεκδικήσει τον χώρο για τη δημιουργία ενός μεγάλου πάρκου.
Η μάχη δεν ήταν εύκολη (ούτε μία) και, τελικά, το 1991 χαρακτηρίστηκε κατά τα ¾ περίπου χώρος πρασίνου και αθλοπαιδιών, ο δε υπόλοιπος χώρος σχολείου. Πέρασαν 17 (!) χρόνια μέχρι, τελικά, το 2008, να εγκαινιαστεί. Δεύτερη νίκη: μία ουσιαστική εφαρμογή του δικαιώματος στην πόλη.
Ακούγοντας τα παραπάνω, και ενόσω το αίτημα των κατοίκων της Θεσσαλονίκης για δημοψήφισμα σχετικά με το μέλλον του χώρου της ΔΕΘ ήταν έντονο, αποφάσισα να βάλω το Πάρκο της Θερμίδας (ή Προφήτη Ηλία ή Βασίλη Αυλωνίτη) στις βόλτες μου. Ένα πρωί, λοιπόν, κατέβηκα στον σταθμό του Περισσού και μετά, περπατώντας παράλληλα με τις γραμμές, σύντομα έφτασα στο πυκνοφυτεμένο πάρκο. Εφαρμόζοντας ασκήσεις ψυχογεωγραφίας, σταμάτησα για να πάρω έναν καφέ και να συνεχίσω την περιπλάνησή μου. Περιμένοντας την παραγγελία μου, το μάτι μου έπεσε σε ένα αφισάκι με ένα μεγάλο qr code και την ερώτηση: «Πώς θα αξιολογούσες το Πάρκο του Προφήτη Ηλία;».
Σκάναρα το το qr code και ύστερα από δύο μήνες βρέθηκα να συζητώ με δύο επιστημόνισσες, μέλη της ομάδας Urbana, την Εβελίνα Φαλιάγκα και την Emily Edwards-Kaninia, σχετικά με αυτή την απρόσμενη διαδικασία αξιολόγησης.
«Πρόκειται για μία εφαρμογή του ευρωπαϊκού προγράμματος Green in Cities, στο οποίο συμμετέχουν 5 πόλεις ως leader cities –ανάμεσά τους και η Αθήνα– και άλλες 6 ως followers. Σκοπός του προγράμματος είναι να εξετάσει δημόσιους χώρους μέσα από το πρίσμα του έμφυλου σχεδιασμού, της συμπεριληπτικότητας και της κοινωνικής βιωσιμότητας. Η Urbana συμμετέχει ως εταίρος και, σε συνεργασία με τον δήμο, τρέχουμε το πρόγραμμα στην Αθήνα».
«Οι πολίτες νιώθουν μεγάλη περηφάνια όταν μία μικρή αλλαγή που προτείνουν στη γειτονιά τους πραγματοποιείται, ανακτούν κατά κάποιο τρόπο την εμπιστοσύνη τους. Σταδιακά, θα πρέπει η θεσμοθέτηση συμμετοχικών διαδικασιών να γίνει προτεραιότητα στον αστικό σχεδιασμό. Για μία κοινότητα είναι πολύ σημαντικές μερικές μικρές νίκες».
Τις διακόπτω για να τις ρωτήσω τι ακριβώς σημαίνει συμπεριληπτικότητα (inclusivity) στον δημόσιο χώρο, τι σημαίνει σχεδιασμός με βάση το φύλο (gender perspective). «Είναι όντως όροι που ακούγονται εξεζητημένοι, αλλά στην πραγματικότητα είναι κάτι πολύ απλό: είναι το πόσο διαφορετικά βιώνει τον χώρο ένας άνδρας, μία γυναίκα, ένα παιδί, ένα άτομο που ανήκει σε ευάλωτη ομάδα, ένα άτομο με περιορισμένη κινητικότητα κ.λπ.».
Καθώς η διαδικασία των ερωτηματολογίων είχε ολοκληρωθεί, τις ρωτώ τι τους έκανε μεγαλύτερη εντύπωση. «Μπορεί να φανεί παράξενο, αλλά το πιο παράξενο είναι πως το πάρκο δεν χρησιμοποιείται αρκετά. Τουλάχιστον όχι όσο θα περίμενε κανείς. Οι λόγοι είναι πολλοί: το πόσο προσβάσιμο είναι (δυστυχώς αρκετές από τις εισόδους του έχουν σκαλιά), το πόσο ασφαλές είναι, το πόσο ικανοποιητικός ή σωστός είναι ο φωτισμός το βράδυ, ενώ κάποιοι κάτοικοι μας είπαν ότι δεν έχει αρκετά παγκάκια, ή ότι δεν έχει παιχνίδια για τα μεγαλύτερα παιδιά, ή ακόμη και ένα υπαίθριο γυμναστήριο. Είναι όλα αποτέλεσμα βιαστικού σχεδιασμού».
Ωραία όλα αυτά, τα σημειώσαμε, και μετά; Μετά έρχεται ο συμμετοχικός σχεδιασμός, μια διαδικασία η οποία δεν είναι ακόμη διαδεδομένη στην Ελλάδα, αλλά εφαρμόζεται συχνά σε άλλες πόλεις τις Ευρώπης, ειδικά σε περιπτώσεις δημόσιου χώρου. Συνοπτικά, οι απαντήσεις που δόθηκαν μέσω των ερωτηματολογίων αλλά και τα συμπεράσματα που προέκυψαν από τα εργαστήρια που έκανε η Urbana με τη γειτονιά θα αποτυπωθούν σε προτάσεις και θα παραδοθούν στον δήμο, ο οποίος θα προχωρήσει στην υλοποίησή τους.
«Είναι σημαντικό να υλοποιηθούν, γιατί έτσι δημιουργείται μια ουσιαστική σχέση ανάμεσα στην αυτοδιοίκηση και τους πολίτες. Οι πολίτες νιώθουν μεγάλη περηφάνια όταν μία μικρή αλλαγή που προτείνουν στη γειτονιά τους πραγματοποιείται, ανακτούν κατά κάποιο τρόπο την εμπιστοσύνη τους. Σταδιακά, θα πρέπει η θεσμοθέτηση συμμετοχικών διαδικασιών να γίνει προτεραιότητα στον αστικό σχεδιασμό. Για μία κοινότητα είναι πολύ σημαντικές μερικές μικρές νίκες». Κλείνουμε τη συζήτησή μας και με έκπληξη διαπιστώνω ότι νιώθω λίγο πιο αισιόδοξη.
Στο Πάρκο της Θερμίδας έχουν καταγραφεί πολλές ιστορίες αστικής διεκδίκησης, πολλές μικρές νίκες της γειτονιάς υπέρ του δημόσιου χώρου. Επιπλέον είναι – ή, για να είμαστε ακριβείς, μπορεί να γίνει– ένα σωστό παράδειγμα συμμετοχικού σχεδιασμού. Ίσως, δηλαδή, το Πάρκο της Θερμίδας να αποτελέσει ένα μικρό παράδειγμα του πώς μπορούν να αλλάξουν οι πόλεις μας στην πράξη.
Διαβάστε επίσης στην αθηΝΕΑ:
Γιατί τα Αγάλματά μας δεν Έχουν Χιούμορ;
Typhoon Project | Πρόσω Ολοταχώς για Καθαρές Ακτές
#BraveNewCities: Μια Διαφορετική, Βιώσιμη Προσέγγιση στο Ζήτημα των Πόλεων
