Μία βόλτα στο κέντρο της Αθήνας θα σε φέρει σε επαφή με ένα μνημείο στο Ζάππειο που είναι αφιερωμένο στον φιλέλληνα Λόρδο Βύρωνα (Lord Byron). Τοποθετήθηκε εκεί το 1896 με αφορμή τον εορτασμό των 100 χρόνων από τη γέννησή του και δημιούργησε ποικίλες αντιδράσεις. Η μορφή του γλυπτού (η αποτύπωση της Ελλάδας στο σύμπλεγμα του μνημείου), η επιλογή ξένου γλύπτη αντί Έλληνα, αλλά και το γεγονός ότι επιλέχθηκε Γάλλος αντί Άγγλος γλύπτης πυροδότησε ποικίλες συζητήσεις.
H Επικρατούσα Άποψη για τον Φιλελληνισμό
Στα τέλη του 19ου αιώνα, στη δημόσια σφαίρα επικρατούσε ακόμα η ανταγωνιστική διάθεση των Μεγάλων Δυνάμεων στην πολιτική και όχι μόνο σκηνή (Κουλούρη, 2020: 174). Το μνημείο του Βύρωνα στάθηκε η αφορμή για να τεθούν στη δημόσια συζήτηση διάφορα θέματα και να εκφραστούν διαφορετικές νοοτροπίες. Αυτές οι διαφορετικές προσλαμβάνουσες σε ό,τι αφορά το μνημείο στέκονται η αφορμή για να συζητηθούν θέματα όπως πώς επαναπροσδιορίζεται η αντίληψή μας για τους φιλέλληνες τον 21ο αιώνα, πώς η ιστορική έρευνα αναδεικνύει νέες πτυχές της και πώς η πολυπρισματικότητα δεδομένων φωτίζει ένα ιστορικό ζήτημα.
Ο Λόρδος Βύρων μετουσιώνει το φιλελληνικό κίνημα στο πρόσωπό του. Τα λόγια του λίγο πριν πεθάνει στο Μεσολόγγι λειτουργούν ως μετωνυμία για το κίνημα που διαμόρφωσε την αγάπη απέναντι στον Έλληνα και τη διάσωση της ελληνικής αρχαιότητας: “Έδωσα στην Ελλάδα τον χρόνο μου, την περιουσία μου, τη υγεία μου. Τώρα της δίνω και τη ζωή μου. Τι παραπάνω μπορούσα να κάνω;” (Γκάμπα, 2006).
Αυτές οι λέξεις αποτυπώνουν την εικόνα που έχουμε σχηματίσει για τους φιλέλληνες, δηλαδή τους ξένους υπήκοους που έδειξαν την υλική, ηθική και στρατιωτική τους αλληλεγγύη στους επαναστατημένους Έλληνες. Αυτή είναι μία στερεοτυπική εικόνα που έχουμε σχηματίσει για τους φιλέλληνες ή, όπως την ονομάζει ο Στιούαρτ Χολ (Stuart Hall) (1980), για τις διαδικασίες πρόσληψης των κοινωνιών, μία “κυρίαρχη-ηγεμονική” αφήγηση που το μήνυμά της έχει γίνει αποδεκτό από την κοινωνία.
Ο Λόρδος Βύρων μετουσιώνει το φιλελληνικό κίνημα στο πρόσωπό του. Τα λόγια του λίγο πριν πεθάνει στο Μεσολόγγι λειτουργούν ως μετωνυμία για το κίνημα που διαμόρφωσε την αγάπη απέναντι στον Έλληνα και τη διάσωση της ελληνικής αρχαιότητας.
Οι Φιλοδοξίες των Φιλελλήνων
Ο Λόρδος Βύρων, όμως, μετέφερε σε σημειώματά του και τη διχαστική διάθεση των Ελλήνων και τις φήμες που κυκλοφορούσαν για τους ξένους υπηκόους: “Γίνεται λόγος για προδοσία και υπάρχουν ανάμεσά τους όλων των ειδών οι φατρίες, ζηλοφθονία για τους ξένους και δίψα για χρήμα και μόνο χρήμα, αρνούνται κάθε βελτίωση στην τακτική και λέγεται ότι δεν φέρονται πολύ καλά στους ξένους αξιωματικούς κ.λπ. που είναι στην υπηρεσία τους” (Μπάυρον, 1996, 146).
Εκτός από τη συγκεκριμένη αναφορά του Λόρδου Βύρωνα, παρατηρούνται και μορφές φιλελλήνων που δεν έχουν τη στερεοτυπική εικόνα, αλλά στοχεύουν σε προσωπικές φιλοδοξίες ή επίτευξη συμφερόντων.
Η μαρτυρία του λοχαγού της Ελληνικής Επανάστασης Κάρπου Παπαδόπουλου αναφέρει ότι αρκετοί από τους φιλέλληνες μπορεί να είχαν φιλελεύθερα αισθήματα και να έδειχναν ιδιαίτερο ζήλο για να υπηρετήσουν στην περιοχή που επαναστάτησε, αλλά ο σκοπός τους ήταν ιδιοτελής, αποβλέποντας να λάβουν ανώτερους βαθμούς στο στρατό.
Οι περισσότεροι από αυτούς ήταν κατατρεγμένοι από τις κυβερνήσεις τους και κατέφευγαν στην επαναστατημένη Ελλάδα με το πρόσχημα του φιλελληνισμού (Παπαδόπουλος, 2005).
Από την άλλη πλευρά, ο φιλέλληνας γιατρός και συνταγματάρχης Γιόχαν Ντάνιελ Έλστερ (Johann-Daniel Elster) καταγράφει κάποιες σκέψεις στο ημερολόγιό του για την ύπουλη μερικές φορές συμπεριφορά των Ελλήνων κατά τη διάρκεια της Επανάστασης: “Έκανα γενικά στην Ελλάδα την παρατήρηση ότι ο Έλληνας δεν υπέφερε καμιά αυστηρή μεταχείριση και έσκυβε αμέσως κάτω από τον ζυγό, πράγμα που μπορεί να προέρχεται από τη φοβερή σκλαβιά που έπρεπε να ζει κάτω από τους τυράννους” (Elster, 2010: 127).
Στην κατηγορία των λιγότερο συζητήσιμων θεμάτων σχετικά με τους φιλέλληνες βρίσκονται οι μελαμψοί και οι γυναίκες.
Οι Αλλόθρησκοι Φιλέλληνες
Δεν μπορούμε να μη συμπεριλάβουμε στην πολυπρισματική μας θεώρηση τους φιλέλληνες που δεν ήταν χριστιανοί και συνέδραμαν στον αγώνα των Ελλήνων: “Οι Μωαμεθανοί Φιλέλληνες όχι μόνο εγκατέλειψαν τις ανέσεις τους για να πολεμήσουν στο πλευρό των Ελλήνων, αλλά αποδέχτηκαν τη φυλετική διαφορά για χάρη της ελευθερίας.
Για τον ίδιο λόγο αδιαφόρησαν επίσης για τη θρησκευτική διαφορά τους με τους εξεγερμένους και ενδεχομένως την εχθρότητα με την οποία εκείνοι θα τους αντιμετώπιζαν” (Μιχάλαγα, 2017: 305-6). Η συνεισφορά τους κρίνεται ως ιδιαίτερα σημαντική, αφού, όπως σημειώνει και η Μιχάλαγα, έπρεπε να ξεπεράσουν κοινωνικά στερεότυπα και προκαταλήψεις για να συνδράμουν στην Ελληνική Επανάσταση. Στην κατηγορία των λιγότερο συζητήσιμων θεμάτων σχετικά με τους φιλέλληνες βρίσκονται οι μελαμψοί και οι γυναίκες.
Η συμμετοχή του Αμερικανού ναύτη από τη Βαλτιμόρη, Τζέιμς Γουίλιαμς (James Williams), ο οποίος απεικονίζεται σε έργο του Χρήστου Παλλαντζά (Christos Pallantzas) με τίτλο “Τhe unusual Philhellene, an Afro-American sailor from Βaltimore”, είναι χαρακτηριστική ως συνεισφορά μελαμψού στον αγώνα των Ελλήνων (Thomai, 2010: 143).
Πέρα από τις ανδρικές μορφές που συνήθως παρουσιάζονται στο φιλελληνικό κίνημα, δεν πρέπει να παραβλέψουμε και τις γυναίκες, που είχαν ουσιαστικό ρόλο σε κάθε τομέα της Ελληνικής Επανάστασης: φροντίδα ορφανών παιδιών, ενεργοποίηση δικτύων Ευρώπης υπέρ των Ελλήνων, συγκέντρωση των αναγκαίων εφοδίων για τον αγώνα κ.ά.
Το μνημείο του Βύρωνα αποτέλεσε την αφορμή όχι για να θυμηθούμε τις αντιπαραθέσεις κατά τη δημιουργία του ή για να επανέλθουμε στη σύγκρουση των Μεγάλων Δυνάμεων, αλλά για να επισημάνουμε πόσο σημαντική είναι η πολύπλευρη παρουσίαση του φιλελληνικού κινήματος.
Η πολυπρισματική αντίληψη ενός ιστορικού θέματος δεν υποβαθμίζει τη σημασία και την αξία του, αλλά τοποθετεί τους ανθρώπους μιας κοινωνίας του 21ου αιώνα σε μία κριτική θεώρηση του ιστορικού παρελθόντος και συνάμα ικανούς να διαχειριστούν το μέλλον τους αξιολογώντας πολλαπλά δεδομένα.
Πηγές:
Γκάμπα Π., Ο Βύρων εν Ελλάδι, Εκάτη, Αθήνα 2006.
Elster D., Το Τάγμα των Φιλελλήνων, μτφρ. Χ. Οικονόμου, Ιστορική και Εθνολογική Εταιρεία της Ελλάδος, Αθήνα 2010.
Hall S., Cultural Studies: two paradigms. Media, Culture and Society, 2 (1), 1980, σ. 57-72.
Κουλούρη Χ., Φουστανέλες και χλαμύδες. Ιστορική μνήμη και εθνική ταυτότητα 1821-1930, Αλεξάνδρεια, Αθήνα 2020.
Μιχάλαγα Δ., “Τούρκος την θρησκείαν, το γένος Αλβανός αλλά πολίτης Έλλην… Σύντομη αναφορά στους ετερόθρησκους φιλέλληνες”. Ο διεθνής περίγυρος και ο Φιλελληνισμός κατά την Ελληνική Επανάσταση, Πρακτικά Συνεδρίου, Αρχονταρίκι, Αθήνα 2017.
Μπάυρον Λ., Επιστολές από την Ελλάδα, μτφρ. Δ. Κούρτοβικ, Ιδεόγραμμα, Αθήνα 1996.
Παπαδόπουλος Κ., Ανασκευή των εις την ιστορίαν των Αθηνών αναφερομένων περί του στρατηγού Οδυσσέως Ανδρούτζου, του ελληνικού τακτικού και του συνταγματάρχου Καρόλου Φαββιέρου, Βεργίνα, Αθήνα 2005.
Tomai Ph., The American People’s Support to the Greek War of Independence 1821, Hellenic Minister of Foreign Affairs, Service of Diplomatic and Historical Archives, Papazizis, Athens 2010.
***
“Μικρά Τεκμήρια για το ’21”: μια πλειάδα επιστημόνων διαφόρων ειδικοτήτων προσεγγίζει το 1821 μέσα απ’ αυτά. Γλυπτά, έγγραφα, αντικείμενα, νομίσματα και έργα τέχνης γίνονται αφορμή για να φωτιστούν πτυχές της εποχής. Η έκδοση, που θα φτάσει σύντομα στο κοινό μας αρχικά ως e-book και στη συνέχεια θα “δεθεί” σε βιβλίο, αποτελεί μία σύμπραξη της αθηΝΕΑς, των “hιστορισταί” και της Ελληνοαμερικανικής Ένωσης, με την ευγενική χορηγία της Eurolife FFH.
Δείτε επίσης στην αθηΝΕΑ:
Ο Αφορισμός της Επανάστασης Και Η Εθελοδουλία
Τέχνη και Μάρκετινγκ στην Ελληνική Επανάσταση
Προκηρύξεις στην Ευρώπη το 1821: “Το Γλυκύτατον Όνομα της Ελευθερίας”
