Ποτέ δεν είχα σκεφτεί ότι ίσως να έχει ενδιαφέρον ένα ιστορικό χρονικό των «Ταραχών» (the Troubles), των διαμαχών μεταξύ Προτεσταντών και Καθολικών στην Ιρλανδία του ’60 και ’70.
Η ίδια η Ιρλανδία με άφηνε αδιάφορη, μια κρύα χώρα, το λιγότερο αστραφτερό ξαδερφάκι της Αγγλίας, γεμάτη ακατανόητες προφορές. Η θρησκευτική αντιπαράθεση απαρχαιωμένη, ένας μοντέρνος πόλεμος τον Ρόδων που έληξε με τη συνθηκολόγηση της «Καλής Παρασκευής».
Το βιβλίο, λοιπόν, το αγόρασα από σπόντα. Κάπου είχα διαβάσει μια διθυραμβική κριτική, και μου είχε αναφέρει και ένας φίλος με αξιόπιστο γούστο ότι του άρεσε.
Παραμονή Χριστουγέννων, χαμός στο Public του Συντάγματος, το είδα στο ράφι τελευταία στιγμή πριν πάω ταμείο, και το πήρα περισσότερο από τύψεις για την υπερβολική λογοτεχνία που είχα πάρει.
Θρίλερ Ερευνητικής Δημοσιογραφίας
Το «Μην Πεις Λέξη»* αποδείχτηκε μακράν το καλύτερο βιβλίο από τη σοδειά της περασμένης χρονιάς. Γραμμένο σαν θρίλερ, εξονυχιστικά εμπεριστατωμένο με μεθόδους ερευνητικής δημοσιογραφίας – από συγγραφέα με αρχές ιστορικού, πένα βιογράφου και μάτι ανθρωπολόγου.
Απόδειξη τι μπορεί να επιτευχθεί όταν ξεπερνιούνται εμμονές σε μεθοδολογικές αγνότητες στο όνομα μιας ευέλικτης, υβριδικής μεθοδολογίας, ελεύθερης να ακολουθήσει το αντικείμενό της εκεί όπου την πάει, χωρίς να το κάνει δέσμιό της.
Μίλα, Άλλά Μην Πεις Λέξη
Το αντικείμενο σμιλεύεται συναρπαστικό. Η ιστορία ενός τρομοκρατικού κινήματος, του «Πρόβος» (Provisional) IRA, μέσα από τις διαπλεκόμενες ιστορίες των πρωταγωνιστών του, Dolours Price (στο εξώφυλλο), Brandon Hughes και του ίδιου του Gerry Adams, o οποίος αργότερα θα αναδειχθεί σε ήρωα της συνθηκολόγησης με την Αγγλία.
Σπάνια επιζητούμε να καταλάβουμε τον δράστη εγκληματικών ενεργειών. Ακόμα και μια δίκη αναγκάζεται να παραβλέψει τα πραγματικά κίνητρα για να αντιπαραθέσει μια κατασκευασμένη ενοχή από τη μία με μια κατασκευασμένη αθωότητα από την άλλη – η αλήθεια είναι, στην καλύτερη, ένα σιωπηλό συμπέρασμα ενός ένορκου ή δικαστή, παρά καταγεγραμμένο, ενσωματωμένο παράγωγο της ίδιας της διαδικασίας.
Η δημοσιογραφία και η ιστορία, από διαφορετική απόσταση καθεμία, ασχολούνται με γεγονότα. Η κοινή γνώμη με τα θύματα.
Το πρώτο μέρος του βιβλίου ακολουθεί τους τρομοκράτες-πρωταγωνιστές στους φόνους και στις απεργίες πείνας.
Καταπιανόμενος με τους δράστες του δολοφονικού IRA, χωρίς να βιαστεί να τους κρίνει, ο Keefe καταφέρνει να εξηγήσει το προσωπικό με βάση το πολιτικό και το πολιτικό με βάση το προσωπικό, δίνοντας έτσι μια ολοκληρωμένη (αν και όχι πλήρη) απάντηση στο ερώτημα – γιατί υπήρξε και πώς επέζησε η τρομοκρατική προσπάθεια του IRA;
Μέσα από αυτή τη διαδικασία αναδύεται το προφίλ ενός τρομοκράτη της εποχής. Γεννημένος ή γεννημένη σε μια κοινότητα που αισθάνεται αδικημένη λόγω ενός συλλογικού χαρακτηριστικού –της θρησκείας– που τη διαχωρίζει από την απέναντι πλευρά. Η αίσθηση της αδικίας σε βάθος αιώνων.
Ένας πολιτικός στόχος απελευθέρωσης για το καλό όχι (μόνο) του ίδιου του ατόμου, αλλά της ομάδας. Πώς η ικανότητα της αυτοθυσίας παραλληλίζεται με την ικανότητα για δολοφονία: και οι δύο προκύπτουν από την πεποίθηση ότι, όταν ο σκοπός πραγματεύεται τη συλλογική ελευθερία, τότε αγιάζει τα μέσα.
Συμπεράσματα
Εδώ κάπου το βιβλίο οδηγεί τον αναγνώστη στο πρώτο συμπέρασμα. Αν η παραπάνω περιγραφή ακούγεται γνώριμη είναι γιατί ταιριάζει όχι μόνο σε τρομοκράτες και φονταμενταλιστές ανά τον κόσμο, αλλά και σε δοξασμένους απελευθερωτές, σε μαχητές του αποικιοκρατισμού– μαζί και στους δικούς μας του 1821, και σε εκείνο τον άνθρωπο πάνω στο μυθικό μπλουζάκι, τον Τσε Γκεβάρα.
Μπορεί το ερώτημα του διαχωρισμού του τρομοκράτη από τον «μαχητή της ελευθερίας» να μην είναι καινούργιο, αλλά σπάνια μια συλλογική βιογραφία καταφέρνει χωρίς ηθικολογίες να οδηγήσει τον αναγνώστη να αναρωτηθεί αν ένας τέτοιος διαχωρισμός έχει καν νόημα, και αν υπάρχουν πραγματικά αντικειμενικά κριτήρια με τα οποία μπορεί να γίνει, πέρα από κάθε υποκειμενική αξιολόγηση της ηθικής του υποκείμενου πολιτικού σκοπού.
Οι αγωνιστές του IRA κοιμούνται το βράδυ της Πέμπτης ήρωες και ξυπνούν την Παρασκευή κοινοί δολοφόνοι.
Εάν το πρώτο μέρος του βιβλίου ακολουθεί τους τρομοκράτες-πρωταγωνιστές στους φόνους και στις απεργίες πείνας που έκαναν στο όνομα του απελευθερωτικού τους σκοπού, το δεύτερο μέρος διαλογίζεται πώς οι ίδιοι και η κοινότητα των ρεπουμπλικανών Καθολικών (δηλαδή των αντί-ενωτικών με τη Μεγάλη Βρετανία) διαπραγματεύονται μετέπειτα αυτή την παρακαταθήκη.
Στον συμβιβασμό της «Καλής Παρασκευής» του 1998 (the «Good Friday Agreement»), ο IRA συμφωνεί να παραδώσει τα όπλα και να παρατήσει τον αγώνα για μια ενωμένη Ιρλανδία. Οι ήρωες του πρώτου μισού –η Ντολόρες, η Μαριάν, ο Χιουζ– καταρρακώνονται. Πέφτουν στο αλκοόλ, στη φτώχεια και στα χάπια.
Όχι μόνο έχουν αποσυρθεί από την επαναστατική δράση, όντας πλέον αναγκασμένοι να ζουν στο παρελθόν, αλλά η ίδια η συμφωνία για την οποία αποσύρθηκαν καταλύει ταυτόχρονα το νόημα της ζωής τους. Τα μέσα αγιάζονται μόνο όταν διατηρείται η ελπίδα εκπλήρωσης του σκοπού. Οι αγωνιστές του IRA κοιμούνται το βράδυ της Πέμπτης ήρωες και ξυπνούν την Παρασκευή κοινοί δολοφόνοι.
Το δεύτερο συμπέρασμα του βιβλίου απορρέει από το το πώς η καθολική κοινότητα της Βόρειας Ιρλανδίας διαχειρίζεται αυτήν τη βαριά κληρονομιά. Μαρτυρίες τον πρωταγωνιστών της βίας συλλέγονται από μια ομάδα ακαδημαϊκών του Κολλεγίου της Βοστώνης, με τον όρο ότι θα μείνουν μυστικές μέχρι τον θάνατό τους· τα όργανα της δικαιοσύνης παρεμβαίνουν για να τις χρησιμοποιήσουν, δημοσιοποιώντας τες, προτού παρέλθει ο απαραίτητος χρόνος.
Ερωτήματα που Προκαλούν
Ο Gerry Adams κατηγορείται, αλλά αθωώνεται. Εδώ κάπου ο αναγνώστης αναρωτιέται: πώς μπορούν να συνυπάρξουν η Ειρήνη, η Δικαιοσύνη, με την Αλήθεια; Πώς θα έπρεπε να συνυπάρξουν; Παραδοσιακά, σχεδόν κλισεδιάρικα σε μερικούς κύκλους συμπονετικής διεθνολογίας (π.χ. στο Peace and Justice Μovement), η επιλογή μεταξύ Ειρήνης και Δικαιοσύνης θεωρείται πασέ.
Ο Keefe μας δείχνει πως οι τρεις αξίες ενίοτε αλληλοσυμπληρώνονται (η Δικαιοσύνη χρειάζεται την Αλήθεια), ενίοτε συγκρούονται (η επιδίωξη της Δικαιοσύνης φοβίζει τους επιζώντες αγωνιστές-τρομοκράτες, με αποτέλεσμα να πάρουν στον τάφο τους την Αλήθεια), αλλά και δρουν ανεξάρτητα (η πλειονότητα των Καθολικών αποδέχεται τη συμφωνία επιθυμώντας την Ειρήνη, χωρίς να πολυσκοτίζεται για δικαιοσύνες και αλήθειες).
Η ειρωνεία της Ιστορίας; Το Brexit φέρνει πιο κοντά την Ιρλανδία στην ενοποίηση από «τρεις δεκαετίες αιματοχυσίας και σχεδόν 3.500 θανάτους». Διαβάστε το.
* Το βιβλίο «Μην Πεις Λεξη – Βία και Προδοσία στη Βόρεια Ιρλανδία, η Κρυφή Ιστορία του ΙΡΑ» του Patrick Radden-Keefe κυκλοφορεί από τις εκδόσεις Μεταίχμιο (μτφρ. Κωστής Πανσέληνος).
Διαβάστε ακόμη στην αθηΝΕΑ:
