Η σειρά κινουμένων σχεδίων “The Road Runner Show”, είναι λίγο έως πολύ γνωστή. Με λίγα λόγια, παρακολουθούμε το καθόλου ταχύ, αλλά ευρηματικό, Wile E. Coyote να διακρίνεται για την επίμονη στάση του να αιχμαλωτίσει τον ταχύτατο Road Runner, ερχόμενο, πάντα όμως, αντιμέτωπο με την αποτυχία και το πρόβλημα της αχόρταγης πείνας του. Όπως περιγράφει ο Mark Knopfler: “You’ve got another plan of action, but we all know it ain’t never gonna work” (Mark Knopfler-Coyote, 2002, The Ragpicker’s Dream).
Για το Wile E. Coyote, αυτή είναι μια κατάσταση επίλυσης προβλήματος στην οποία καλείται να λάβει την καλύτερη απόφαση για την επιτυχή του λύση. Κάθε φορά ωστόσο που αποτυγχάνει, δοκιμάζει κάτι νέο. Η καθημερινότητά μας είναι γεμάτη από (ίσως όχι ακριβώς τέτοιου είδους) προβλήματα, στα οποία καλούμαστε να λάβουμε μια απόφαση για τη σωστή επίλυσή τους. Άλλωστε… “baby, baby it’s a wild world.” Ωστόσο τι εννοούμε ως πρόβλημα, επίλυση και λήψη απόφασης;
Ορίζοντας το… Πρόβλημα
Σύμφωνα με τον ορισμό από το πεδίο της Γνωστικής Ψυχολογίας, ως πρόβλημα εννοείται “κάθε κατάσταση η οποία περιλαμβάνει ένα σύνολο δεδομένων, έναν στόχο που πρέπει να επιτευχθεί και ένα σύνολο κανόνων που πρέπει να τηρήσει ο λύτης στην πορεία προς την επίτευξη του στόχου” (βλ. Σαμαρτζή, Σ. 2011, Ο Χρόνος ως Πρόβλημα Προς Επίλυση). Το περιβάλλον του προβλήματος, ονομάζεται “χώρος του προβλήματος”, ενώ λύση είναι η διαδρομή εντός του χώρου από την αρχική κατάσταση στον στόχο. Έτσι, το πρόβλημα δεν αναφέρεται απαραίτητα σε μια δυσμενή κατάσταση, αλλά γενικά σε μια κατάσταση που χρειαζόμαστε κάποια δεδομένα για τη μετέπειτα πορεία μας ως προς αυτή την κατάσταση. Για παράδειγμα, ναι μεν είναι πρόβλημα η εύρεση μιας τοποθεσίας στο χάρτη, όσο μπορεί να θεωρηθεί πρόβλημα η επιλογή ενός προορισμού για διακοπές.
Η επίλυση προβλημάτων είναι συνήθως άμεσα συσχετιζόμενη με τη λήψη απόφασης. Ως λήψη απόφασης ορίζεται ο τρόπος με τον οποίο αποφασίζει κάποιος να αντιμετωπίσει μια συγκεκριμένη κατάσταση, ή να δράσει αφού έχει εντοπίσει μια κατάλληλη λύση (βλ. περισσότερα στο Hermann D. J. κ.ά., 2010, Εφαρμοσμένη Γνωστική Ψυχολογία ).
Ο αναλυτής συμπεριφοράς B.F. Skinner όρισε ως πρόβλημα τη συνθήκη όπου “υπάρχει κάποια κατάσταση που θα είναι ενισχυτική και ωφέλιμη, αλλά το άτομο δεν διαθέτει εκείνη τη στιγμή τη δράση που θα την επέφερε” (βλ. Skinner, B.F., 2013, Περί Συμπεριφορισμού). Δηλαδή, ορίζεται ως πρόβλημα εκείνη η κατάσταση, που το ενισχυτικό ερέθισμα για μια δράση είναι γνωστό, αλλά η μορφή της δράσης που θα βρει τη λύση, είναι άγνωστη. Αυτό μας αναφέρουν και οι U2, όσο ο Bono προσπαθεί να ερωτευτεί, αλλά καταλήγει στο “I still haven’t found what I am looking for”.
Για την επίλυση προβλημάτων σύμφωνα με τον Skinner, εκδηλώνονται οι προδρομικές δράσεις, δηλαδή οι δράσεις που παράγουν εκείνα τα αποτελέσματα τα οποία έχουν οδηγήσει (ή δεν έχουν οδηγήσει) στην εκδήλωση λύσεων σε παρόμοιες συνθήκες στο παρελθόν. Η λύση ενός προβλήματος μπορεί να είναι καινοφανής, ωστόσο προέρχεται από την παραγωγή ερεθισμάτων που λειτουργούν στη συνέχεια για την επίλυση του προβλήματος (ή όχι) ή για την επανάληψη παρόμοιων μορφών δράσης που έχουμε δοκιμάσει στο παρελθόν. Όταν εν τέλει φτάσουμε στη λύση του προβλήματος, δηλαδή όταν παραχθεί το ζητούμενο ενισχυτικό ερέθισμα, τότε “δεν υπάρχει πρόβλημα”.
Ο Κάθε Λύτης Έχει τον Τρόπο Του
Σύμφωνα λοιπόν με το παραπάνω η επίλυση προβλημάτων εξαρτάται από την προηγούμενη εμπειρία σε παρόμοιες καταστάσεις και έχει άμεση σχέση με τα βιώματα στο ιστορικό κάθε ατόμου. Έτσι, κάποιος μπορεί να ακολουθήσει μια πορεία για την επίλυση ενός προβλήματος και ένας άλλος μια διαφορετική. Ο Tom Hanks για παράδειγμα, στο “Cast Away” έφτιαξε μια αυτοσχέδια σχεδία για να επιστρέψει πίσω στον πολιτισμό, ενόσω οι Police έγραψαν το Message in a Bottle. Αντίστοιχα, κάποιος μπορεί να λύσει τον κύβο του Rubik σε λίγα μόλις δευτερόλεπτα λόγω της προηγούμενης έκθεσης και τριβής του με το αντικείμενο, ο B. Russel να καταλήξει στο ότι 1+1=2 κάνοντας χρήση της λογικής, ενώ ο Vito Corleone έχει μάθει να “λύνει τα προβλήματά του” προβαίνοντας σε γνώριμες ωφέλιμες “προσφορές” (“I’m going to make him an offer he can’t refuse“).
Ο κινηματογραφικός κόσμος φαίνεται να δείχνει έντονο ενδιαφέρον στην αναπαράσταση χαρακτήρων που έρχονται αντιμέτωποι με προβλήματα, αλλά ιδίως σε καταστάσεις όπου ένας χαρακτήρας πρέπει να πάρει δύσκολες και επικίνδυνες αποφάσεις σε δυσοίωνες συνθήκες. Άλλωστε, ο ίδιος ο ρόλος του σκηνοθέτη, είναι ακριβώς αυτός της επίλυσης προβλημάτων και λήψης αποφάσεων σε ζητήματα που αφορούν το τελικό αποτέλεσμα της ταινίας. Ας σκεφτούμε το “Pulp Fiction”, του Quentin Tarantino και τον χαρακτήρα Winston Wolf (που υποδύθηκε ο Harvey Keitel), ο οποίος μας συστήνεται ως “problem solver” (“I am Winston Wolf, I solve problems”).
Η επίλυση προβλημάτων εξαρτάται από την προηγούμενη εμπειρία σε παρόμοιες καταστάσεις και έχει άμεση σχέση με τα βιώματα στο ιστορικό κάθε ατόμου. Έτσι, κάποιος μπορεί να ακολουθήσει μια πορεία για την επίλυση ενός προβλήματος και ένας άλλος μια διαφορετική.
Επίσης, σε αστυνομικού δράματος τύπου ταινίες ή σειρές, συνήθως υπάρχει σαν πρωταγωνιστής ένας Dr. House (που μπορεί να κάνει μια πολύ απαιτητική διάγνωση), ή ένας Sherlock Holmes, ο οποίος να εγείρει με τη δημιουργικότητα και την πολυπλοκότητα των συλλογισμών του για την εύρεση λύσης σε ένα φαινομενικά άλυτο πρόβλημα. Ωστόσο το “όσκαρ” για τον ρόλο του λύτη προβλημάτων παίρνει μάλλον δικαιωματικά ο MacGyver, ενδεχομένως ο πιο αντιπροσωπευτικός λύτης, καθώς ανταποκρίνεται άψογα στο μοτίβο του αναμφίβολα αποτελεσματικού ατόμου σε συνθήκες απόλυτης απόγνωσης.
Μία διεργασία (πέρα από τον ορθολογισμό ή -αντίθετα- τη χρήση ευρετικών) που ακολουθείται για την επίλυση σε ένα πρόβλημα, είναι η τήρηση ενός κανόνα (βλ. περισσότερα στο Μέλλον, Ρ., 2013, Ψυχολογία της Συμπεριφοράς). Ο κανόνας εξυπηρετεί ακριβώς την παροχή των οδηγιών για τη σωστή επίλυση ενός προβλήματος και η ομοιότητα της συμπεριφοράς μας με τις ανάλογες οδηγίες, καταλήγει στη σωστή λύση. Αναρίθμητα παραδείγματα της καθημερινότητας σχετίζονται με την τήρηση κανόνων συχνά στην καθημερινή ζωή για την επίλυση ενός προβλήματος. Για παράδειγμα, τηρούμε την οδική σήμανση, κανόνες γραμματικής, κανόνες καθαριότητας και ούτω καθεξής.
Μπορεί η καθημερινότητά μας να είναι γεμάτη με δύσκολες προκλήσεις και καταστάσεις στις οποίες καλούμαστε να λάβουμε αποφάσεις που μπορεί να μην είναι ωφέλιμες για τη λύση του προβλήματος. Ωστόσο, μακροπρόθεσμα, αυτό δεν είναι επιβλαβές. Η ρύθμιση της συμπεριφοράς εξαρτάται από την προηγούμενη παραγωγή αποτελεσμάτων που δεν ήταν μόνο αποτελεσματικές, αλλά και λανθασμένες, όμως αυτός είναι ο τρόπος να προξενούνται οι πιο ενισχυτικές για κάθε περίσταση δράσεις μας.
Με άλλα λόγια, και όπως πολύ καλύτερα είπαν οι Rolling Stones, “you can’t always get what you want… but if you try some times you might find, you get what you need”.
