Στις 26 Δεκεμβρίου 1991, η κόκκινη σημαία με το σφυροδρέπανο υπεστάλη για τελευταία φορά στη Σοβιετική Ένωση ή την Ένωση Σοβιετικών Σοσιαλιστικών Δημοκρατιών, σημαίνοντας την πτώση της. Η ΕΣΣΔ ιδρύθηκε το 1922, ως απόρροια της Οκτωβριανής Επανάστασης του 1917 και της ίδρυσης σοσιαλιστικών δημοκρατιών. Δεκαπέντε χώρες ενώθηκαν με το κόμμα των Μπολσεβίκων, πιο γνωστό αργότερα ως ΚΚΣΕ, το μόνο νόμιμο κόμμα που ουσιαστικά όριζε την κοινωνική και οικονομική ζωή.
Το παρόν άρθρο ουσιαστικά αποτελεί μια καταγραφή των βασικών σημείων, καθώς δεν πρόκειται για επιστημονική έρευνα, ενώ προφανώς για οικονομία χώρου δεν επεκταθήκαμε και σε άλλα γεγονότα που συνδέονται άμεσα ή έμμεσα με την ΕΣΣΔ, όπως η επιρροή σε κύκλους διανοουμένων, στα Κ.Κ. της Ευρώπης, στις χώρες της Αφρικής, της Ασίας και της Λατινικής Αμερικής.
Επίσης, αξίζει να μελετηθεί τι συνέβη στον κόσμο όταν έπεσε η ΕΣΣΔ. Τι διδαχτήκαμε αυτά τα 30 χρόνια με μια σειρά πολεμικών επιχειρήσεων κυρίως από τις ΗΠΑ, την 11η Σεπτεμβρίου, την ανάδειξη της Κίνας σε υπερδύναμη; Πόσα άλλαξαν και πόσα έμειναν ίδια!
Οι πλέον κομβικές πολιτικές και ηγετικές φυσιογνωμίες στην ιστορία της ΕΣΣΔ ήταν, με χρονολογική σειρά, οι: Vladimir Lenin, Joseph Stalin, Nikita Khrushchev, Leonid Brezhnev και Mikhail Gorbachev.
Ο εμφύλιος πόλεμος του 1917, που κράτησε σχεδόν 6 χρόνια, είχε ως αποτέλεσμα τεράστιες καταστροφές στην αχανή Ρωσία, χιλιάδες δολοφονίες, εκτελέσεις και εκτοπίσεις. Ο θάνατος του Lenin το 1926 θα προκαλέσει ακόμα ένα τσουνάμι εκτελέσεων και εκτοπίσεων μεταξύ των παλιών συντρόφων, οι οποίοι με συνοπτικές διαδικασίες βαφτίζονταν «προδότες». Κερδισμένος από τη «μεγάλη εκκαθάριση» και τις γνωστές «Δίκες της Μόσχας» ήταν ο επονομαζόμενος και «Πατερούλης» Joseph Stalin, που κυβέρνησε ουσιαστικά από το 1922 μέχρι το 1953.
Ο Εγκληματικός «Πατερούλης»
Ο ίδιος θα κυβερνήσει με σιδηρά πειθαρχία την ΕΣΣΔ μέχρι το 1953, οπότε και απεβίωσε. Η προσωπολατρία του, ειδικά μετά τη νίκη κατά του ναζισμού στον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο, είχε φτάσει σε ασύλληπτα όρια. Έχοντας εκκαθαρίσει, κυριολεκτικά, τους εσωκομματικούς αντιπάλους και κερδίζοντας με τεράστιο κόστος, σε ανθρώπους και υποδομές, τη ναζιστική Γερμανία, επέβαλε τα κολχόζ στη γεωργική παραγωγή, ενώ αύξησε και τη βιομηχανική παραγωγή. Παράλληλα σε όλη την επικράτεια πραγματοποιούνταν κολοσσιαία έργα, όπως δρόμοι, σιδηρόδρομοι, φράγματα και υδροηλεκτρικά εργοστάσια.
Η φρίκη των εκτοπισμών και των φυλακίσεων σε γκουλάγκ καταγράφηκαν μοναδικά από τον Aleksandr Solzhenitsyn στα βιβλία «Μια μέρα του Ιβάν Ντενίσοβιτς» και «Αρχιπέλαγος Γκουλάγκ», τα οποία κυκλοφόρησαν ευρέως στην ΕΣΣΔ, χωρίς λογοκρισία, μετά το 1953, κατά τη διάρκεια της αποσταλινοποίησης της χώρας. Τα γκουλάγκ σταμάτησαν να λειτουργούν το 1960.
Ανταγωνισμός από το Σκάκι ως το Διάστημα
H αντιπαράθεση με τις ΗΠΑ άρχισε να γιγαντώνεται σε όλα τα επίπεδα, ειδικά μετά τη λήξη του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου. Η αρχική καχυποψία ανάμεσα σε «κόκκινους» και «καπιταλιστές» οδήγησε στον Ψυχρό Πόλεμο, με ασύλληπτα ποσά να σπαταλιούνται σε στρατιωτικούς εξοπλισμούς, παρακολουθήσεις, ως βοήθεια σε χώρες δορυφόρους σε όλο τον κόσμο, σε μυστικές υπηρεσίες και κατασκόπους.
Από το σκάκι μέχρι το διάστημα, η αντιπαλότητα των δύο χωρών προσδιόρισε, αν θέλετε, την ταυτότητα της ίδιας της ΕΣΣΔ, αυτή των ΗΠΑ, αλλά και ολόκληρου του πλανήτη. Χώρισε τον κόσμο στα δύο και οδήγησε τον πλανήτη στο «παρά 1’» μιας πυρηνικής επίθεσης. Οδήγησε σε μποϊκοτάζ Ολυμπιακών Αγώνων, ανταλλαγές κατασκόπων, εκατέρωθεν απειλές και επεμβάσεις σε τρίτες χώρες.
Ο ανταγωνισμός με τις ΗΠΑ προώθησε την εξερεύνηση του διαστήματος από τα τέλη της δεκαετίας του ’50 μέχρι το τέλος της δεκαετίας του ’60. Η σκυλίτσα Laika, ο δορυφόρος Sputnik, ο Yuri Gagarin και η Valentina Tereshkova οδήγησαν σε πρωτιές την ΕΣΣΔ, με αποτέλεσμα την επιτάχυνση και του διαστημικού προγράμματος των ΗΠΑ. Την ίδια ώρα, όμως, ένα παιχνίδι εξοπλισμών με βαλλιστικούς πυραύλους και πυρηνικές κεφαλές εξουθένωνε τους πόρους της χώρας. Η επιρροή του κόμματος που ζητούσε αποτελέσματα και αριθμούς οδηγούσε τους φοβισμένους γραφειοκράτες να φουσκώνουν τα νούμερα, ενώ η παραγωγή γινόταν με παλιές, ξεπερασμένες μεθόδους.
Μυστικές πόλεις, πειράματα και προγράμματα εξοπλισμών που κόστιζαν εξωφρενικά χρήματα, συνεχής στρατικοποίηση και έλεγχος των πολιτών, αλλά και το μόνιμο πρόβλημα του αλκοολισμού οδήγησαν σε πτώση των πραγματικών δεικτών διαβίωσης του πληθυσμού. Μια και μιλάμε για τον πληθυσμό, να αναφέρουμε ότι από περίπου 170 εκατομμύρια το 1946 έφτασε στα 270 εκατομμύρια το 1982.
Μια σειρά από γεγονότα, όπως η ανέγερση του Τείχους του Βερολίνου, η εισβολή στην Πράγα, η καταστολή της εξέγερσης της Ουγγαρίας και η επιβολή δικών της κανόνων στις χώρες του Συμφώνου της Βαρσοβίας, «απομάκρυναν» ανθρώπους που είχαν πιστέψει σε μια διαφορετική προσέγγιση της πολιτικής, της κοινωνίας και της οικονομίας.
Khrushchev και Brezhnev
Τα χρόνια διακυβέρνησης του Nikita Khrushchev (1953-1964), αλλά και του Leonid Brezhnev (1964-1982), δεν ήταν ρόδινα. Τα εσωτερικά πολιτικά προβλήματα ήταν πολλά, καθώς ειδικά την πρώτη περίοδο το κράτος ελεγχόταν από τριανδρία, διότι κανείς δεν είχε τον απόλυτο έλεγχο. Οι πρώτες αχτίδες φιλελευθεροποίησης οδήγησαν αργά και σταθερά τον Khrushchev στην έξοδο, καθώς το ΚΚΣΕ είχε ήδη ξεχάσει τον επαναστατικό του ρόλο και είχε μετατρέψει το κράτος σε γραφειοκρατικό μηχανισμό για την εξυπηρέτηση των στελεχών.
Η οικονομική στασιμότητα γιγαντώθηκε από το 1970 και μετά. Η ΕΣΣΔ ήταν αναγκασμένη να «παίζει» στο παιχνίδι των διεθνών τιμών πετρελαίου και των άλλων πρώτων υλών. Η απώλεια συναλλάγματος άρχιζε να γίνεται αισθητή και στην προμήθεια πρώτων υλών, αλλά και στα τρόφιμα.
Παράλληλα, το σύστημα διοίκησης που είχε εισάγει ο Khrushchev δυσχέραινε τους πάντες. Η ώρα του Brezhnev είχε φτάσει. Παρά το γεγονός ότι ακολούθησε πολιτική κατευνασμού με τις ΗΠΑ, εξόπλισε ακόμα περισσότερο τη χώρα. Θυμίζουμε ότι το 1979 η ΕΣΣΔ εισέβαλε στο Αφγανιστάν για να ζήσει το δικό της «Βιετνάμ» και να αποχωρήσει ουσιαστικά ηττημένη 10 χρόνια μετά. Η οικονομική και κοινωνική στασιμότητα της περιόδου Brezhnev ονομάστηκε από τον Gorbachev «Περίοδος Στασιμότητας», όταν ο ίδιος ανέλαβε την εξουσία το 1985.
Ο Brezhnev κυβέρνησε μέχρι το 1982 με ιδιαίτερα κλονισμένη υγεία ήδη από το 1975. Η σύντομη διακυβέρνηση του Yuri Andropov, καθώς υπέφερε από νεφρική ανεπάρκεια, αλλά και του Vasili Kuznetzov, ήταν περισσότερο περίοδος ζυμώσεων για την άνοδο του Mikhail Gorbachev. Το αργό σύστημα της γραφειοκρατίας «έχασε» τρία χρόνια μέχρι να αναδείξει τον τελευταίο ηγέτη της ΕΣΣΔ.
Εποχή Gorbachev
O Mikhail Gorbachev ανέλαβε τον Μάρτιο του 1985 και άμεσα προχώρησε σε φιλελευθεροποίηση χρησιμοποιώντας τους όρους Glasnost και Perestroika, σε ελεύθερη μετάφραση «διαφάνεια» και «ανασυγκρότηση» αντίστοιχα. Έναν χρόνο μετά, τον Απρίλιο του 1986, το ατύχημα του Τσερνόμπιλ θα ανοίξει τον ασκό του Αιόλου για την ΕΣΣΔ. Η απόκρυψη του γεγονότος και οι τραγικές ειδήσεις που άρχισαν να κάνουν τον γύρο του κόσμου, μαζί με τη ραδιενεργό σκόνη, ενέτειναν τη λαϊκή δυσαρέσκεια προς τους «αλάνθαστους» ηγέτες.
Το 1986 είναι και η χρονιά που ξεκινάνε δειλά-δειλά κάποιες μικρές συγκεντρώσεις διαμαρτυρίας, ενώ οι πολίτες οργανώνονται σε ομάδες με ξεκάθαρα αντιστασιακό προσανατολισμό.
Το καλύτερο επίπεδο διαβίωσης της Δύσης ήταν δύσκολο πλέον να μείνει κρυφό σε έναν πληθυσμό που, ενώ είχε πρόσβαση σε σχολεία, καλά νοσοκομεία, πανεπιστήμια, τέχνες, δωρεάν διακοπές και άλλες διευκολύνσεις, δεν είχε πρόσβαση σε αφθονία αγαθών πρώτης ανάγκης. Ο Gοrbachev θα ευνοήσει μια πρώτη μικρής κλίμακας επιχειρηματικότητα, ενώ οι ελευθερίες που έδωσε στα τοπικά Σοβιέτ των άλλων σοσιαλιστικών δημοκρατιών θα οδηγήσουν σε εκλογές, οι οποίες ουσιαστικά ανέτρεψαν το κεντρικό καθεστώς.
Στις 9 Νοεμβρίου 1989, το Τείχος του Βερολίνου πέφτει. Ένα από τα πιο σκληρά καθεστώτα, αυτό της Ανατολικής Γερμανίας, χώρας δορυφόρου της ΕΣΣΔ, θα διαλυθεί και στο φως θα έρθουν τρομακτικές αποκαλύψεις για παρακολουθήσεις και καταδόσεις. Επικοινωνιακά, ο υπαρκτός σοσιαλισμός είχε ηττηθεί. Μια μέρα μετά πέφτει το καθεστώς Zyvkov στη Βουλγαρία. Έναν μήνα αργότερα, θα δοθεί αιματηρό τέλος στο καθεστώς του Nicolae Ceaușescu στη Ρουμανία, ενώ το 1989 θα πέσει και το καθεστώς στην Πολωνία. Ακολούθησε η Αλβανία το 1990 με αιματηρό εμφύλιο. Αλυσιδωτές ήταν και οι αντιδράσεις στη Γιουγκοσλαβία.
Η Διάλυση
Αναφορικά με την ΕΣΣΔ, σχεδόν καμία Δημοκρατία δεν αποσχίστηκε δίχως αίμα. Αν και όλες οι Σοσιαλιστικές Δημοκρατίες ανέκτησαν την κυριαρχία τους από το 1988 μέχρι το 1991, τυπικά η διάλυση της ΕΣΣΔ έγινε από τον Μάρτιο του 1990 μέχρι τον Δεκέμβριο του 1991. Από το 1990 και μέχρι το τέλος, ο Σοβιετικός στρατός θα εισβάλει, ενδεικτικά, στο Μπακού, στην Τιφλίδα και σε άλλες πόλεις, με τους διαδηλωτές να πληρώνουν με αίμα την ελευθερία τους. Ένα αποτυχημένο πραξικόπημα κατά του Gorbachev τον Αύγουστο του 1991 ανέδειξε τον Boris Yeltsin, που «διέσωσε» το καθεστώς και τελικά προήδρευσε της Ρωσικής Ομοσπονδίας από το 1991 ως το 1999.
Η Ρωσία, η Εσθονία, η Λιθουανία, η Λετονία, το Αζερμπαϊτζάν, η Γεωργία, η Λευκορωσία, η Αρμενία, το Τουρκμενιστάν, η Μολδαβία, η Ουκρανία, το Τατζικιστάν, το Κιργιστάν, το Καζακστάν, αλλά και κάποιες μικρές δημοκρατίες που τελικά επανενώθηκαν με τη Ρωσία και το Αζερμπαϊτζάν, ανεξαρτητοποιήθηκαν και σχετικά γρήγορα έγιναν μέλη των διεθνών οργανισμών. Όσο για την Κοινοπολιτεία Ανεξαρτήτων Κρατών που δημιουργήθηκε το 1991, εξακολουθεί να υπάρχει ως ένωση, με οικονομικό-εμπορικό σκοπό, με τη συμμετοχή 9 πρώην σοβιετικών δημοκρατιών, που διατηρούν πλήρως την ανεξαρτησία τους.
Το Αποτύπωμα της ΕΣΣΔ στην ποπ κουλτούρα
Αναμφίβολα, η ΕΣΣΔ και οι χώρες δορυφόροι προώθησαν τις τέχνες, την ποίηση, τον κινηματογράφο, τον χορό, αλλά και τον αθλητισμό, πάντα με σκοπό την ανάδειξη του μεγαλείου του «νέου ανθρώπου». Άλλες φορές με επιτυχία, άλλες φορές γεννώντας τέρατα. Χαρακτηριστική της πρώτης περίπτωσης είναι η μακρόχρονη επιτυχία των Bolshoi που, με έτος ίδρυσης το 1776, διατήρησαν την αίγλη τους και κατά την περίοδο της ΕΣΣΔ και, από την άλλη, οι τραγικές ιστορίες των Ανατολικογερμανών αθλητών και αθλητριών στίβου, αν πρέπει να φέρουμε δύο παραδείγματα.
Η σοβιετική εποχή παραμένει ζωντανή μέσα από ρετρό αναφορές, ακόμα και νοσταλγία για μεγάλο ποσοστό των κατοίκων, ιδιαίτερα της Ρωσίας. Ό,τι απέμεινε από τη χώρα που υπήρξε κάποτε, όλα τα σύμβολα «υπεροχής» της ΕΣΣΔ, η διαφορετική νοοτροπία, η πρόοδος ορισμένων πρώην σοσιαλιστικών χωρών και η παρακμή άλλων, αποτελούν πλέον αντικείμενο μελέτης για κοινωνιολόγους και ιστορικούς. Σκέφτομαι ότι, ίσως, ένα βιβλίο ή ένα ντοκιμαντέρ για τον Υπερσιβηρικό αποτελεί την καλύτερη ιδέα για να καταλάβει κανείς το σύμπαν «ΕΣΣΔ» και «Ρωσία».
Για να ελαφρύνουμε το κλίμα, στην ποπ κουλτούρα, η είσοδος του φιλελευθερισμού στην ΕΣΣΔ ξεκίνησε με το πρώτο κατάστημα McDonalds που άνοιξε στις 31 Ιανουαρίου 1990. Στις 20 Ιανουαρίου 1990 κυκλοφορεί το Wind of Change των Scorpions, που θα γίνει ο ύμνος της αλλαγής που συντελούνταν.
Από τις πιο εντυπωσιακές ιστορίες είναι αυτή του αστροναύτη Sergei Krikalev, που έζησε τη διάλυση της χώρας του από τον Διαστημικό Σταθμό «Mir». Ονομάστηκε, μάλιστα, ο τελευταίος σοβιετικός πολίτης, καθώς επέστρεψε στις 25 Μαρτίου 1992.
Για χρόνια, το δίπολο καλού-κακού στις δυτικές ταινίες που ήθελαν να αναδείξουν την κόντρα Δύσης-Ανατολικού Μπλοκ τοποθετούσε κάποιον Σοβιετικό στη θέση, προφανώς, του κακού, που όμως «έκλεινε» το μάτι στη Δύση. «James Bond», «Rocky», αλλά και ο «Υπερκατάσκοπος των Δύο Ηπείρων». Χρόνια αργότερα θα δούμε το «Ο Κλήρος έπεσε στον Σμάιλι», αλλά και το «Εχθρός προ των Πυλών». Προφανώς, μπορείτε να βρείτε δεκάδες παρόμοιες ταινίες, αλλά και βιβλία, όπου η δράση σχετίζεται με το καθεστώς της Σοβιετικής Ένωσης.
Τέλος, ακόμα και στο instagram ο λογαριασμός Soviet Visuals έχει χιλιάδες ακόλουθους, καθώς ανεβάζει ρετρό φωτογραφίες από τη ζωή στην ΕΣΣΔ.
ΥΓ. Στον Σοβιετικό Alexey Pajitnov από το μακρινό 1984 χρωστάμε το Tetris!
Διαβάστε ακόμα στην αθηΝΕΑ: E-Book: Μικρά Τεκμήρια για το ’21
