Δεν το θέλω. Ήταν μεγάλο λάθος. Δεν ξέρω καν αν μπορώ να το αγαπήσω. Δεν αντέχω άλλο. Θέλω να κοιμηθώ, θέλω να ζήσω, θέλω την παλιά ζωή μου πίσω. Αυτό το μωρό κάτι έχει. Δεν θηλάζει, δεν κοιμάται και δεν σταματάει να κλαίει. Ζω έναν εφιάλτη. Δεν μπορώ να προσποιηθώ τη χαρούμενη μανούλα. Σκέψεις σαν αυτές πάνε κι έρχονται ενώ το σώμα σου, αν έχεις γεννήσει και με καισαρική, πονάει. Αλλά και φυσιολογικά να έχεις γεννήσει, το σώμα σου είναι το σώμα μιας άλλης γυναίκας.
Τι μου συμβαίνει; Εγώ το ήθελα πολύ αυτό το παιδί. Τώρα γιατί δεν το θέλω; Δεν είμαι φτιαγμένη για μάνα μάλλον. Το ξέρεις, το έχεις διαβάσει, σ’ το έχουν πει, συμβαίνει σε πολλές γυναίκες. Ωστόσο, όταν θα τύχει σε σένα ξεχνάς ξαφνικά ό,τι γνωρίζεις γι’ αυτό. Το μόνο που σε ενδιαφέρει είναι να περάσει. Όσο πιο γρήγορα και όσο πιο ανώδυνα.
Σε μένα δεν ξέρω πόσο γρήγορα πέρασε, γιατί μια ξαφνική καταιγίδα στη ζωή μου λίγο αφότου γέννησα –η αναπάντεχη συνειδητοποίηση ότι η μητέρα και στήριγμά μου θα πάψει σύντομα και επώδυνα να υπάρχει– δεν μου επέτρεψε καν να ζητήσω βοήθεια. Βγήκα όμως κάποια στιγμή από αυτό το σκοτεινό τούνελ. Σήμερα, 6 χρόνια μετά, βλέπω τον γιο μου να κοιμάται, ήρεμος και ασφαλής, και σχεδόν ντρέπομαι. Τώρα μπορώ να νιώσω την αγάπη για το παιδί μου μέχρι το τελευταίο μου κύτταρο. Τότε, όχι.
Όπως λένε οι ειδικοί, το 80% των γυναικών παρουσιάζει μια ήπιας μορφής διαταραχή συμπεριφοράς (επιλόχειο θλίψη) ύστερα από τον τοκετό, με συμπτώματα που διαρκούν λίγες ώρες ή μερικές μέρες και περιλαμβάνουν κλάμα, εκνευρισμό, υπνηλία, διαταραχές στη συγκέντρωση, πονοκέφαλο, τάσεις απομόνωσης.
Μια Συνηθισμένη Διαταραχή
Είναι πολλές. Είναι πάρα πολλές. Όπως λένε οι ειδικοί, το 80% των γυναικών παρουσιάζει μια ήπιας μορφής διαταραχή συμπεριφοράς (επιλόχειο θλίψη) ύστερα από τον τοκετό, με συμπτώματα που διαρκούν λίγες ώρες ή μερικές μέρες και περιλαμβάνουν κλάμα, εκνευρισμό, υπνηλία, διαταραχές στη συγκέντρωση, πονοκέφαλο, τάσεις απομόνωσης.
Όμως, για το 15% των γυναικών τα συμπτώματα αυτά είναι πιο σοβαρά και προδίδουν επιλόχειο κατάθλιψη. Και μόνο 1 στις 4 περιπτώσεις διαγιγνώσκεται από τους γιατρούς και αντιμετωπίζεται.
Τα συμπτώματα μπορεί να εμφανιστούν σε διάστημα από 24 ώρες μέχρι 6 μήνες μετά τη γέννηση ενός παιδιού. Σε ό,τι με αφορά, ακόμη και τώρα που το μαύρο αυτό σύννεφο έχει φύγει από πάνω μου, αναζητώ απαντήσεις.
Η ψυχολόγος-ψυχοθεραπεύτρια Σοφία Ματιάτου εξηγεί τις παραμέτρους της επιλοχείου κατάθλιψης που βιώνουν πολλές γυναίκες.
Κάποιες από αυτές και για λογαριασμό όσων μητέρων αντιμετωπίζουν το πρόβλημα μου έδωσε η ψυχολόγος-ψυχοθεραπεύτρια κ. Σοφία Ματιάτου.
Στα αγγλικά υπάρχουν δύο ειδών «καταθλίψεις» που συνδέονται με τη γέννα: postpartum και postnatal. Διαβάζω ότι, ενώ και οι δύο αναφέρονται στην περίοδο μετά τη γέννα, η πρώτη συνδέεται με την κατάσταση της μητέρας μετά τον τοκετό, ενώ η δεύτερη σχετίζεται με το βρέφος. Πρόκειται για την «επιλόχειο κατάθλιψη» και την «επιλόχειο θλίψη», όπως τα μεταφράζουμε στα ελληνικά; Μας εξηγείτε τις διαφορές μεταξύ των δύο; Και ποια η διαφορά αυτών των δύο με την επιλόχειο ψύχωση;
Όντως, στην αγγλική γλώσσα ο όρος «τοκετός» (partum) αφορά τη μητέρα, ο όρος «περιγεννητικός» (natal) το βρέφος. Στη γλώσσα μας, ο όρος «επιλόχειος» αφορά το ζευγάρι. Είτε διακρίνουμε τα είδη είτε τα βάλουμε κάτω από μία ομπρέλα, αναδεικνύεται ότι το πλήγμα είναι διπλό. Όταν έρχεται στον κόσμο ένα βρέφος δεν υπάρχει μόνο του, υπάρχει μόνο ως ζευγάρι με μια μητέρα. Ο δεσμός μαζί της παραμένει ζωτικής σημασίας κι ας χωρίζουν τα σώματά τους.
Ό,τι επηρεάζει το ένα μέλος έχει αντίκτυπο στο άλλο. Είτε εστιάσουμε στη μητέρα είτε στο μωρό, έχουμε υπόψη αυτό τον δεσμό καθ’ όλη την πορεία της ανάπτυξης. Η ψυχικά παρούσα μητέρα μπορεί να «αφουγκραστεί», να φαντασιωθεί, να «συμβαδίσει» αρμονικά με το μωρό της. Το επενδύει συναισθηματικά (*), του διαθέτει με μια φυσικότητα τον εαυτό της, ενστικτωδώς και ανακαλώντας η ίδια εμπειρίες και αναπαραστάσεις δικές της γύρω από μια επαρκή μητρική φροντίδα.
Μέσα από τη συναισθηματική της επένδυση, το βρέφος, στη συνέχεια και όσο αναπτύσσεται, θα επενδύσει το ίδιο τον εαυτό ψυχικά και σωματικά, καθώς οι δυο τους προχωρούν προς μια διαφοροποίηση. Δηλαδή, μέσα από τη συναισθηματική επένδυση της μητέρας, το ίδιο το παιδί θα αναπτύξει την ικανότητα να επενδύσει το εγώ του και θα του «μεταγγιστεί» ο λιβιδινικός τόνος (**), που θα το θωρακίσει ψυχικά στη ζωή του. Σαν μια δεξαμενή ζωντάνιας που θα το συνοδεύει.
Πρόκειται για επείγουσα ιατρική κατάσταση που όμως, με την κατάλληλη παρέμβαση, νοσηλεία, πιθανόν και φαρμακευτική αγωγή, έχει πολύ καλές προοπτικές, με ποσοστό οριστικής ίασης στα 4/5 των περιπτώσεων.
Ο όρος «επιλόχειος ψύχωση» παραπέμπει σε ψυχική νόσο που παρουσιάζεται σε μια γυναίκα αφότου αυτή έχει γεννήσει. Μπορεί να εκδηλωθεί μανία ή/και κατάθλιψη ή σχιζοφρένεια, με τα συμπτώματά τους να κάνουν την εμφάνισή τους στο διάστημα μεταξύ των πρώτων ημερών μετά τη γέννηση έως και την 6η εβδομάδα.
Συμπτώματα μπορεί να είναι ιδεομηρυκασμοί (***), εφιάλτες, σοβαρή αϋπνία, οξέα συγχυτικοπαραληρηματικά επεισόδια, διαταραχή της συνείδησης, αποπροσανατολισμός, εμβροντησία (****), παραισθήσεις, ψευδαισθήσεις, παραλήρημα ότι δεν υπάρχει παιδί, δεν υπάρχει γάμος, αμφιθυμικός φόβος θανάτου του παιδιού, έντονο καταθλιπτικό συναίσθημα που μπορεί να εναλλάσσεται με φάσεις ευφορικής διέγερσης, αυτοκτονικός ιδεασμός.
Δεν διαφοροποιείται η εικόνα από τη γνώριμη ψυχική ασθένεια, αλλά περιλαμβάνει την παρουσία του νεογέννητου. Την ευνοούν οι βιοενδοκρινικές και ψυχολογικές αναστατώσεις που συνδέονται με τον τοκετό και τη μητρότητα, τυχόν μαιευτικές ή περιγεννητικές επιπλοκές, κάποιος βαθμός ψυχικής ευπάθειας που μπορεί να υπάρχει. Παράγοντες κινδύνου για την εμφάνισή της είναι ένα προηγούμενο ιστορικό διπολικής διαταραχής ή επιλόχειας ψύχωσης, οικογενειακό ιστορικό επιλόχειας ψύχωσης, καθώς και η κατάχρηση ναρκωτικών ουσιών.
Πρόκειται για επείγουσα ιατρική κατάσταση που όμως, με την κατάλληλη παρέμβαση, νοσηλεία, πιθανόν και φαρμακευτική αγωγή, έχει πολύ καλές προοπτικές, με ποσοστό οριστικής ίασης στα 4/5 των περιπτώσεων. Και σε αυτή την περίπτωση, βασική μέριμνα θα πρέπει να είναι η όσο το δυνατόν μικρότερη διακοπή της σχέσης μητέρας βρέφους.
Η κληρονομικότητα ή το αν η μητέρα της λεχώνας είχε περάσει επιλόχειο κατάθλιψη παίζουν ρόλο;
Η επιλόχειος κατάθλιψη δεν έχει κληρονομικό υπόστρωμα. Αν η μητέρα της λεχώνας είχε περάσει η ίδια τη διαταραχή, δε σημαίνει ότι πιθανότατα θα την περάσει η κόρη της. Όμως, στον πυρήνα μιας επιλοχείου κατάθλιψης μπορεί να βρίσκεται το πώς μια μητέρα έχει εσωτερικεύσει τη σχέση με τη δική της μητέρα. Η μητρότητα πυροδοτεί στον εσωτερικό κόσμο της μητέρας την επιστροφή του δικού της «παιδικού εαυτού», απελευθερώνοντας συναισθήματα από την παιδική της ηλικία, συχνά απωθημένα, αναπαραστάσεις, επιθυμίες, εσωτερικευμένες εικόνες της μητρικής μητέρας, μερικές φορές συγκρούσεις στη σχέση μαζί της.
Προφανώς υπάρχουν συνέπειες της επιλοχείου κατάθλιψης στο βρέφος. Είναι όμως αυτές καθοριστικές για τη μετέπειτα εξέλιξή του; Ισχύει ότι ένα βρέφος με μητέρα που πέρασε επιλόχειο κατάθλιψη μπορεί να γίνει ένα απαιτητικό, «δύσκολο» ή γκρινιάρικο παιδί, δεδομένου ότι η γκρίνια είναι μια συμπεριφορά που συνδέεται με την ανάγκη κάλυψης μιας πρωταρχικής ανάγκης που δεν έχει βρει ανταπόκριση. Να γίνει ένα παιδί με ελλιπές σύστημα αναπαραστάσεων που θα αισθάνεται αδύναμο, ένα παιδί που δεν θα παρηγορείται;
Ένα βρέφος θα διεκδικήσει με κάθε τρόπο τη μητέρα του, το ζευγάρι του, όπως το περιγράψαμε. Είναι για εκείνο ζωτικής σημασίας η συναισθηματική του εξάρτηση από τη μητέρα. Έτσι κατανοώ την ερώτησή σας. Ο κίνδυνος δεν είναι να γίνει ένα απαρηγόρητο παιδί, άλλα ένα παιδί που δεν θα χρειάζεται παρηγοριά γιατί δεν θα νιώθει τη συναισθηματική έλλειψη. Αν μια μαμά δεν μπορεί να είναι συναισθηματικά διαθέσιμη για το μωρό της, εκείνο θα αναζητήσει από μόνο του να βρει πώς να καταλαγιάσει, να «ρυθμίσει» τις συναισθηματικές του ανάγκες.
Αν δεν τα καταφέρει, για παράδειγμα με τη διαθεσιμότητα ενός άλλου ενήλικα φροντιστή, ανάλογα και με τα ιδιοσυγκρασιακά του εφόδια κάθε μωρό, μπορεί να καταφύγει στην απελπισία μιας καταθλιπτικής κίνησης. Η απόγνωση λόγω της αίσθησης απώλειας της μητέρας μπορεί να εκφραστεί με έλλειψη ψυχικής οργάνωσης και μακροχρόνια με μια ψυχική ερήμωση, κατ’ αντιστοιχία της ερημικής σχέσης με τη μητέρα.
Το βρέφος σε κατάθλιψη επειδή δεν επενδύθηκε, δεν θα μπορέσει να επενδύσει τον άλλο. Ούτε τον εαυτό. Η οργάνωση της σχέσης με τον άλλο για ένα βρέφος έχει κάτι το ευαίσθητο και εύθραυστο. Τη χρειάζεται για να επενδύσει τον εαυτό, ψυχικά και σωματικά, αλλά και για να κατακτήσει αυτήν καθαυτήν τη δυνατότητα επένδυσης, λιβιδινικής επένδυσης. Χωρίς αυτήν τη λειτουργία μπορεί να έχουμε ένα παιδί και έναν ενήλικα αργότερα που ρέπει προς μια μηχανιστική ζωή, χρηστική σκέψη και συμπεριφορά, χωρίς την ικανότητα να σχετιστεί σε βάθος με τον εαυτό και τον άλλο, με συνέπειες για τη σωματική και ψυχική του υγεία.
Το βρέφος είναι εύθραυστο και ανθεκτικό ταυτόχρονα. Θα ανταποκριθεί, θα πάρει τη φροντίδα από όπου μπορεί, αρκεί να του δοθεί για όσο η μαμά δεν μπορεί να παίξει τον ρόλο της. Και μετά, εκείνη να μπορέσει να ξαναπάρει την σκυτάλη. Αυτό είναι ένα αίσιο σενάριο.
Γενικά, οι αντιξοότητες της παιδικής ηλικίας συνδέονται με τα προβλήματα συμπεριφοράς του παιδιού, τα οποία σχετίζονται με ψυχικά και σωματικά νοσήματα της ενήλικης ζωής. Στην παιδική ηλικία συγκαταλέγεται και η βρεφική ζωή. Ένα βρέφος του οποίου δεν κατευνάστηκαν οι εντάσεις, δεν ικανοποιήθηκαν οι ανάγκες του, μπορεί μελλοντικά να έχει προδιάθεση και έντονη ευαισθησία και να παρουσιάσει υπερβολική εγρήγορση ενδεχομένως, έντονη δεκτικότητα σε διεγέρσεις ή μελαγχολία και φτωχή επένδυση στη σχέση με το περιβάλλον.
Μια σχέση παιδιού-μητέρας με επιλόχειο κατάθλιψη, που ξεκινάει από αυτήν τη δύσκολη αφετηρία για το δέσιμο των δύο, μπορεί να εξελιχθεί σε μια υγιή, δυνατή σχέση στη συνέχεια, όταν δηλαδή η μητέρα το ξεπεράσει;
Εξαρτάται, νομίζω, από το μέγεθος του τραύματος που συντελέστηκε. Αν υπήρξε κάποιος να προσφέρει μητρική φροντίδα, όταν η μητέρα, τραυματισμένη κι αυτή, ήταν ψυχικά «απούσα». Αν γίνει αντιληπτό δηλαδή από το περιβάλλον το κενό, η «απουσία» της μητέρας, η ασυνέχεια στη ροή της «επικοινωνίας» των δύο. Αν αυτή η «ασυμφωνία» μεταξύ των μελών του ζεύγους, η ασυμβατότητα, βρεθεί τρόπος να μετριαστεί και συντονιστούν τα μέλη.
Το βρέφος είναι εύθραυστο και ανθεκτικό ταυτόχρονα. Θα ανταποκριθεί, θα πάρει τη φροντίδα από όπου μπορεί, αρκεί να του δοθεί για όσο η μαμά δεν μπορεί να παίξει τον ρόλο της. Και μετά, εκείνη να μπορέσει να ξαναπάρει τη σκυτάλη. Αυτό είναι ένα αίσιο σενάριο. Να μπορέσει η μητέρα να δεχτεί βοήθεια, να κάνει «επανεκκίνηση» της μητρότητας, να εμπιστευτεί την ικανότητά της να φροντίσει το μωρό της.
Είναι σκόπιμο ή όχι να πει μια γυναίκα που πέρασε επιλόχειο κατάθλιψη αργότερα στο παιδί της, σε μια ηλικία που φυσικά μπορεί να το αντιληφθεί, ότι είχε αυτή την εμπειρία;
Το ερώτημα είναι «για ποιον λόγο»; Δηλαδή, σε κάθε περίπτωση, να αναρωτηθούμε το γιατί λέμε κάτι σε ένα παιδί. Αν του χρησιμεύει, τότε να το κάνουμε. Αν του προσφέρει κάποιο εφόδιο, αν το ανακουφίζει, αν απαντά σε κάποιο δικό του ερώτημα. Αυτό είναι το κριτήριο, νομίζω. Αν η μητέρα είναι ενοχοποιημένη για οποιονδήποτε λόγο, ίσως θα πρέπει να το επανεξετάσει, τι συμβαίνει μέσα της, τι σημασία έχει για εκείνη.
Και τι θα προσφέρει στη σχέση τους το να μιλήσει ή να μη μιλήσει για την εμπειρία αυτή και πώς τη βίωσε. Γιατί, όντως, μπορεί κάτι να βασανίζει το παιδί της και να το ανακουφίσει, να το απελευθερώσει, να το διαφωτίσει μιλώντας του, αλλά μπορεί και να αφορά κυρίως δικά της συναισθήματα ενοχής, άγχους ή φόβου και συγκρούσεις που είναι χρήσιμο για εκείνη να αναγνωρίσει.
Είναι μια κατάσταση που μπορεί να προληφθεί;
Η ψυχοθεραπεία είναι μια πρόληψη. Η επιδίωξη όσο το δυνατόν μεγαλύτερης αυτογνωσίας, με οποιονδήποτε τρόπο μπορεί να κατακτηθεί αυτή, είναι μια πρόληψη για κάθε ψυχική πρόκληση στη ζωή του ανθρώπου. Ο ερχομός ενός παιδιού είναι μεγάλη πρόκληση. Οι επαγγελματίες που εμπλέκονται πριν και μετά πρέπει να έχουν συνολική εικόνα και συνοχή στις παρεμβάσεις τους από την προ- στη μετα- γεννητική περίοδο.
Γενικά, οι επαγγελματίες υγείας πρώτης γραμμής να επιδιώκουν ένα πλαίσιο συναισθηματικής ασφάλειας για τους γονείς. Ειδικοί, αλλά και ευρύτερο οικογενειακό περιβάλλον, πρέπει να δίνουν χώρο στη μητέρα, στο ζευγάρι των γονιών, να μην «εισβάλλουν» με τη γνώση τους και την εμπειρία τους, προστατεύοντας τη μητέρα από συναισθήματα ανεπάρκειας.
Μπορεί να εμφανίσει επιλόχειο και ένας νέος πατέρας;
Δεν θα χρησιμοποιήσω τον όρο επιλόχειο κατάθλιψη για τον πατέρα, γιατί το διάστημα της λοχείας το περνά η λεχώνα. Οι τεράστιες ορμονικές αλλαγές επηρεάζουν το πώς βιώνονται συναισθήματα, καθώς και τις ψυχικές διεργασίες που γίνονται με εσωτερικά και εξωτερικά ερεθίσματα. Δηλαδή, επειδή μιλούμε για εσωτερικές ψυχικές διεργασίες της μητέρας που μόλις έχει φέρει στον κόσμο το παιδί της και αναβίωση του παρελθόντος με κάποιον τρόπο, δεν θα ήθελα να εξαιρέσω την τεράστια σημασία της σωματικής συνθήκης που διανύει. Το σωματικό εγώ είναι πάντα παρόν.
Όμως, ασφαλώς και στον πατέρα ανακινούνται εσωτερικευμένες εμπειρίες και αναπαραστάσεις από τον δικό του αλλοτινό παιδικό εαυτό, την εσωτερικευμένη σχέση με τη δική του μητέρα και τον δικό του πατέρα, τα οποία λανθάνουν και επηρεάζουν τα συναισθήματα, τη διάθεση, καθώς και τη διαθεσιμότητά του, την προσαρμοστικότητα και δυνατότητα για συναισθηματική επένδυση της μητέρας και του βρέφους. Και για εκείνον υπάρχει ένα αίτημα να συντονιστεί, να συμβαδίσει και να συμβάλλει στο να καλύψει κενά όπου υπάρχουν.
***
*Επενδύει συναισθηματικά: Επενδύω τον άλλον συναισθηματικά στην ψυχολογία σημαίνει γίνεται σημαντικός για μένα, νιώθω συναισθήματα και τον «ντύνω» με αυτά, τα εισπράττει ο άλλος και τον διαμορφώνουν, τροφοδοτούν, ενδυναμώνουν, η σχέση γίνεται αμοιβαία επωφελής, σημαντική.
**Λιβιδινικός: Από τη φροϋδική libido. Η ενόρμηση της ζωής. Η ζωντάνια και ορμή και επιθυμία για ζωή. Συνδέεται με την αγάπη για τον εαυτό, για τον άλλο, τη δημιουργικότητα, την εξέλιξη, την επιβίωση, την πρόοδο. Η διάσταση αυτή στην επικοινωνία, στον δεσμό μητέρας-βρέφους, δίνει ρυθμό, παλμό, τόνο στην αλληλεπίδρασή τους, που τους συνδέει και βοηθά το βρέφος να αναπτυχθεί, να πλαισιωθεί από τη ζωντάνια και την αγάπη της μητέρας. Να μην είναι η φροντίδα πράξη (να καθαριστεί, ταϊστεί κ.λπ.) κενή συναισθήματος, μηχανική.
*** Ιδεομηρυκασμοί: Μηρυκάζω ιδέες, τις αναμασώ, έρχονται σκέψεις, επανέρχονται, τις διατηρώ και επαναλαμβάνω αδιάκοπα, αδιέξοδα, εφιάλτες, σοβαρή αϋπνία, οξέα συγχυτικοπαραληρηματικά επεισόδια (υπό το κράτος έντονων συναισθημάτων και φόρτισης συναισθηματικής, το άτομο βρίσκεται σε σύγχυση ως προς το τι είναι πραγματικό και τι όχι και εκφράζει παραληρηματικές ιδέες).
****Εμβροντησία: Όταν σταδιακά ή απότομα περιοριστεί η αντίδραση σε εξωτερικά ερεθίσματα, η επικοινωνία, η αλληλεπίδραση. Ακινησία, απουσία αυθόρμητων ή σκόπιμων κινήσεων.
Διαβάστε περισσότερες συνεντεύξεις στην αθηΝΕΑ και στο μηνιαίο newsletter No Man’s Land:
Just a Number: Το Νέο Σπίτι των Seniors
