«Υπάρχει τόση ανησυχία, σε Ανατολή και Δύση, νέοι και ηλικιωμένοι – τόσο πολλοί άνθρωποι είναι αγχωμένοι σήμερα, είναι σχεδόν απτό. Και πιστεύω πως, με πολλούς τρόπους, είναι μια χρυσή εποχή για τους δημαγωγούς, για τον λαϊκιστή που βγαίνει μπροστά και λέει: «Αφήστε το σε εμένα. Θα σας τα κάνω όλα απλά», λέει η η Elif Shafak.
«Αυτό που με εντυπωσιάζει», απαντά η Lea Ypi, «είναι η αντίθεση ανάμεσα σε αυτή την τόσο πλούσια ζωή που βρίσκεις στη λογοτεχνία και στον ακαδημαϊκό χώρο και στα τετριμμένα της πολιτικής. Στη λογοτεχνία πειραματίζεσαι με είδη, με κουλτούρες, με γλώσσες – υπάρχει η αίσθηση της πολυπλοκότητας. Στην πολιτική συμβαίνει σχεδόν το αντίθετο: όλα πρέπει να είναι σύντομα, απλά, σχεδόν στα όρια της κοινοτοπίας. Όλο και περισσότερο, δε, είναι και μη συμπεριληπτικά. Η τάση αυτή στον σύγχρονο πολιτικό λόγο που λέει «να διώξουμε τους μετανάστες» – η αίσθηση, δηλαδή, ότι μόνο σε μια ομοιογενή κοινωνία μπορεί να υπάρξει δικαιοσύνη.
Το βραβευμένο βιβλίο της Lea Ypi «Ελεύθερη» –βιβλίο της χρονιάς το 2021 για πολλές βιβλιοφιλικές στήλες, όπως αυτές των New Yorker, Financial Times, Guardian κ.ά.– περιγράφει την εμπειρία της ενηλικίωσης στην Αλβανία πριν και μετά το κομμουνιστικό καθεστώς.*
Η Τουρκάλα συγγραφέας Elif Shafak έχει γράψει πάνω από 21 βιβλία, μυθοπλασίας και μη, ανάμεσά τους και το «10 Λεπτά και 38 Δευτερόλεπτα σε Αυτόν τον Παράξενο Κόσμο», το οποίο είχε φτάσει στη βραχεία λίστα των Booker.**
Οι δύο συγγραφείς μοιράστηκαν αυτή τη συνομιλία μέσω βιντεοκλήσης, που δημοσιεύτηκε στον Guardian. Η κουβέντα τους περιστρέφεται γύρω από αυτά που τροφοδοτούν τις ανησυχίες μας, τους φόβους μας, αλλά και τα ερωτήματά μας σχετικά με το τι κυοφορούν για το μέλλον οι (κοσμοϊστορικές) αλλαγές που συντελούνται στην εποχή μας.
Αφορά επίσης και ό,τι καταγράφεται τον τελευταίο καιρό στην πρώτη γραμμή της επικαιρότητας: η λογοκρισία, ο λαϊκισμός, τι σημαίνει να είσαι πολίτης του κόσμου στη ρευστή εποχή μας, αλλά και, το κυριότερο, ο τρόπος με τον οποίο μπορούμε να μιλήσουμε για το χθες ώστε να προχωρήσουμε με σταθερά βήματα στο αύριο.
«Έχουμε τόσα κοινά: τα θέματα με τα οποία καταπιανόμαστε, τις γεωγραφίες από τις οποίες προερχόμαστε, αλλά και τις σιωπές μέσα στις οποίες σκάβουμε. Νομίζω και για τις δυο μας η μνήμη είναι σημαντική – όχι για να κολλήσουμε στο παρελθόν, αλλά γιατί χωρίς μνήμη δεν μπορεί να υπάρξει θεραπεία», θα πει η Elif Shafak κάπου στο μέσον της κουβέντας – αυτές τις «κοινές γεωγραφίες» μοιραζόμαστε και εμείς με τις δύο συγγραφείς.
Λέξεις υπό Πολιορκία
Η Ypi και η Shafak μιλάνε για τη λογοκρισία που στις μέρες μας που, με δυσοίωνες πρακτικές, δημιουργεί γκρίζες ζώνες. Η Shafak τις έχει υποστεί:
«Προέρχομαι από μια χώρα όπου οι λέξεις έχουν ειδικό βάρος. Οτιδήποτε γράψεις –για τη σεξουαλικότητα, το φύλο, τη μνήμη, την ιστορία– μπορεί να προσβάλει τις αρχές. Το έζησα όταν για για ένα από τα μυθιστορήματά μου, “Το Μπάσταρδο της Κωνσταντινούπολης”, οδηγήθηκα στα δικαστήρια. Το βιβλίο αφηγείται την ιστορία μιας αρμενο-αμερικανικής και μιας τουρκικής οικογένειας μέσα από τα μάτια των γυναικών, αλλά καταπιάνεται με τη μνήμη, τη λήθη και το μεγαλύτερο ταμπού που εξακολουθεί να υφίσταται στην Τουρκία: τη γενοκτονία των Αρμενίων. Όταν εκδόθηκε το μυθιστόρημα, ο εισαγγελέας ζήτησε τριετή φυλάκιση. Οι λέξεις των χαρακτήρων στο μυθιστόρημα παρουσιάστηκαν στο δικαστήριο ως αποδεικτικά στοιχεία. Εκείνη την εποχή, άνθρωποι έκαιγαν σημαίες της ΕΕ, έφτυναν τη φωτογραφία μου, την έκαιγαν, με αποκαλούσαν προδότρια».
Χρόνια αργότερα η Shafak κατηγορήθηκε για «προσβολή της τουρκικότητας» και για άλλα δύο βιβλία της, το «10 Λεπτά και 38 Δευτερόλεπτα σε Αυτόν τον Παράξενο Κόσμο», επειδή έχει ως ηρωίδα μια πόρνη, και το «The Gaze», επειδή καταπιάνεται με θέματα όπως η κακοποίηση παιδιών – σε μια χώρα που, όπως λέει, υπάρχουν ακόμη νύφες-παιδιά.
Η Ypi, από την πλευρά της, που βίωσε τη μετάβαση από τον κομμουνισμό στη μετακομμουνιστική περίοδο της Αλβανίας λέει πως το να ζεις σε μια ολοκληρωτική κοινωνία σε κάνει υπερευαίσθητο απέναντι σε κάθε είδους προπαγάνδα. Παραμένεις πάντα σε επαγρύπνηση: να διακρίνεις πού υπάρχει λογοκρισία, πού υπάρχει ιδεολογική χειραγώγηση – ακόμη και όταν προέρχεται από μέρη που αρχικά φαίνονται «ακίνδυνα»:
«Όλοι μιλούν για ελευθερία, και όμως ζούμε με πολιτικούς και ανθρώπους που παίρνουν αποφάσεις οι οποίες περιορίζουν τις ελευθερίες άλλων ανθρώπων, παντού. Έχουμε μια έκφραση στην Αλβανία: “Καίγεται η Κωνσταντινούπολη και η γριά χτενίζεται”. Φοβάσαι ότι, με έναν τρόπο, αυτό που κάνεις είναι άσχετο ή ανούσιο – όμως λες στον εαυτό σου “η δουλειά μου είναι να είμαι κριτική, να ασκώ πίεση, να θυμάμαι, να βοηθάω τους ανθρώπους να σκεφτούν πώς το παρελθόν διαμορφώνει το μέλλον, πώς αυτές οι ιδέες επαναλαμβάνονται και πώς οι πολιτικές συγκρούσεις του παρόντος έχουν όλες μια ιστορία πίσω τους, προερχόμενη από κάποιο άλυτο τραύμα του παρελθόντος”».
Σκάβοντας στη Λήθη
Η Shafak θα πει πως ο συγγραφέας χρειάζεται να σκάψει πολύ βαθιά για να ανακαλύψει μέσα από στρώματα λήθης και βολικών αφηγήσεων. Αλλά δουλειά του συγγραφέα δεν είναι να υποδείξει ποια θα πρέπει να είναι αυτή η αλήθεια, θα προσθέσει η Ypi. Τότε χάνει τη δύναμή της. Τη δύναμη να «γράφεται» και μετά την έκδοσή του μέσα από την πρόσληψή του από τους αναγνώστες.
«Δεν μου αρέσει να είμαι “η συγγραφέας που γράφει για την Αλβανία”, ή “για τον κομμουνισμό”, ή “για το πώς είναι να ζεις πρώτα σε ολοκληρωτισμό και μετά στον καπιταλισμό”. Αυτό που το κάνει ξεχωριστό για μένα –και είμαι σίγουρη και για σένα– είναι ότι προέρχεται από έναν μικρό τόπο από τον οποίο μπορείς να ξαναχτίσεις ολόκληρο τον κόσμο. Η Αλβανία ήταν μέρος της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, αλλά η πατρίδα μου, το Δυρράχιο, ήταν ρωμαϊκή πόλη. Έχει ένα από τα μεγαλύτερα αμφιθέατρα στα Βαλκάνια. Πριν από αυτό ήταν ελληνική. Μετά ήταν βυζαντινή. Καταλήφθηκε από τη Βενετία. Στα 100 τετραγωνικά μέτρα στο κέντρο της πόλης έχεις χιλιετίες ευρωπαϊκής ιστορίας», λέει η Ypi.
Ένας Κόσμος
Οι δυο τους είναι συγγραφείς της διασποράς, αλλά δεν παύουν να χτίζουν γέφυρες με τον τόπο της καταγωγής τους, σαν κλαδιά που τροφοδοτούνται από τις ρίζες, που έτσι βλασταίνουν και καρποφορούν.
«Μας λένε ότι αν είσαι πολίτης του κόσμου, είσαι πολίτης του πουθενά. Και αυτό είναι κάτι που αμφισβητώ. Πιστεύω ότι είναι λάθος», θα πει η Shafak. «Ζούμε σε μια εξαιρετικά περίπλοκη εποχή. Έχουμε μπροστά μας τεράστιες παγκόσμιες προκλήσεις, και όλα –από την κλιματική κρίση μέχρι την πιθανότητα μιας άλλης πανδημίας και την εμβάθυνση και διεύρυνση των ανισοτήτων– δείχνουν πόσο βαθιά αλληλένδετοι είμαστε».
***
* Στο νέο της βιβλίο, «Indignity», η Ypi ανασυνθέτει τη ζωή της γιαγιάς της, η οποία, γεννημένη στη Θεσσαλονίκη το 1918, μετακόμισε το 1936 στα Τίρανα και συμμετείχε ενεργά στην πολιτική ζωή της χώρας – χρόνια αργότερα, ο άντρας της θα κατηγορηθεί από την Αλβανία του Χότζα ως εχθρός του κράτους, με καταστροφικές συνέπειες για εκείνη και τον μικρό τους γιο. Η Ypi σπούδασε Φιλοσοφία και Λογοτεχνία στο Sapienza University, στη Ρώμη και έκανε το μεταπτυχιακό της και το διδακτορικό της στην Πολιτική Θεωρία στο European University Institute. Σήμερα κατέχει την έδρα Ralph Miliband στην πολιτική και φιλοσοφία στο London School of Economics. Το 2022, το βρετανικό περιοδικό Prospect την ανέφερε μεταξύ των δέκα κορυφαίων στοχαστών στον κόσμο και η El País μία από τους/τις έξι σημαντικότερους/ες στοχαστές του 2023.
** Η Elif Shafak γεννήθηκε στο Στρασβούργο, πέρασε τα εφηβικά της χρόνια στην Ισπανία (ο πατέρας της ήταν στο διπλωματικό σώμα) και αργότερα έζησε στην Κωνσταντινούπολη. στις ΗΠΑ και στο Λονδίνο. Αποφοίτησε από το Τμήμα Διεθνών Σχέσεων του Middle East Technical University της Άγκυρας, όπου και εκπόνησε το μεταπτυχιακό της στο Τμήμα Γυναικείων Σπουδών, ενώ απέκτησε και διδακτορικό στις Πολιτικές Επιστήμες. Τα βιβλία της έχουν μεταφραστεί σε 57 γλώσσες. Έχει συνεργαστεί με πολλά μέσα ενημέρωσης, με προσανατολισμό στα δικαιώματα των γυναικών και των μειονοτήτων και στην ελευθερία του λόγου, και συμμετάσχει σε κριτικές διεθνών βραβείων. Θεωρείται μία από τις πιο εμβληματικές γυναικείες πένες της σύγχρονης λογοτεχνίας στην Τουρκία – «η κορυφαία γυναίκα μυθιστοριογράφος της», σύμφωνα με τους Financial Times.
Διαβάστε επίσης στην αθηΝΕΑ:
Οι Θησαυροί της Βιβλιοθήκης του Μέλλοντος Κρύβονται στο Δάσος
Ο James, ο Μισισιπής και το Αδιέξοδο του «Να Μείνω ή Να Φύγω»
