Αφορμή για την έναρξη των σφαγών ήταν η δολοφονία, το βράδυ της 6ης Απριλίου 1994, του προέδρου της Ρουάντα, Juvénal Habyarimana, που ανήκε στη φυλή των Hutu, όταν καταρρίφθηκε το αεροπλάνο στο οποίο επέβαινε. Την επόμενη ημέρα, οι Ένοπλες Δυνάμεις της Ρουάντα και η ακραία πολιτοφυλακή των Hutu, Interahamwe, κατηγορώντας τους Tutsi ότι ευθύνονται για την κατάρριψή του, έδωσαν την εντολή να ξεκινήσουν οι σφαγές.
Υποκινούμενοι από τις αρχές και τα «μέσα ενημέρωσης του μίσους», πολλοί πολίτες από όλες τις κοινωνικές τάξεις άρχισαν να φονεύουν άνδρες, γυναίκες και παιδιά της φυλής Tutsi σε όλη τη Ρουάντα. Οι Hutu που αρνήθηκαν να συμμετάσχουν στη σφαγή ή που θεωρούνταν φίλα προσκείμενοι στους Tutsi επίσης φονεύθηκαν. Τουλάχιστον το ένα τέταρτο του ενός εκατομμυρίου γυναικών φέρεται ότι βιάστηκε και περισσότερα από 95.000 παιδιά ορφάνεψαν.
Η γενοκτονία σταμάτησε όταν στις 4 Ιουλίου εισήλθε στην πρωτεύουσα Κιγκάλι ο στρατός των ανταρτών Tutsi, «Πατριωτικό Μέτωπο της Ρουάντας». Ο επιζήσας πληθυσμός της χώρας, που ανερχόταν σε περίπου έξι εκατομμύρια, ήταν κυρίως γυναικείος.
Οι Γυναίκες Κάλυψαν το Κενό Ηγεσίας
Σήμερα, η αφρικανική αυτή χώρα έχει πλέον διανύσει μεγάλη απόσταση από την αιματοβαμμένη εκείνη περίοδο. Η οικονομία της, που είχε υποστεί σφοδρό πλήγμα λόγω του εμφυλίου, βρίσκεται σε τροχιά ανάκαμψης και μπορεί να υπερηφανεύεται για μια σημαντική πρωτιά, για το μεγαλύτερο ποσοστό γυναικών στο κοινοβούλιο, που ανέρχεται στο 61,3%, την ώρα που σε μια ευρωπαϊκή και αρκούντως φιλελεύθερη χώρα, όπως η Γαλλία, το αντίστοιχο ποσοστό δεν ξεπερνάει το 40%, ενώ και η ευρωπαϊκή χώρα με το μεγαλύτερο ποσοστό γυναικείας εκπροσώπησης στη Βουλή, η Σουηδία, βρίσκεται στο 47%.
Οι γυναίκες αντιπροσωπεύουν περίπου το ήμισυ του παγκόσμιου πληθυσμού, ωστόσο καταλαμβάνουν λιγότερο από το ένα τέταρτο των εδρών στα εθνικά κοινοβούλια.
«Η πλειονότητα των νεκρών ήταν άνδρες. Η πλειονότητα των φυγάδων επίσης άνδρες. Η πλειονότητα των κρατουμένων, άνδρες. Ποιος θα κυβερνήσει τη χώρα;»
Εξίσου εντυπωσιακό στοιχείο είναι και το ότι στη δεύτερη και τρίτη θέση αντίστοιχα στον κατάλογο των χωρών με τις περισσότερες γυναίκες βουλευτές βρίσκονται η Κούβα και η Βολιβία.
Η Alice Urusaro Karekezi θυμάται τις μαύρες ημέρες της γενοκτονίας και το αμείλικτο ερώτημα για το πώς θα προχωρούσε η Ρουάντα. «Η πλειονότητα των νεκρών ήταν άνδρες. Η πλειονότητα των φυγάδων επίσης άνδρες. Η πλειονότητα των κρατουμένων, άνδρες. Ποιος θα κυβερνήσει τη χώρα;», λέει. Ως δικηγόρος ανθρωπίνων δικαιωμάτων πρωτοστάτησε σε μια προσπάθεια να τιμωρηθούν οι βιασμοί ως έγκλημα πολέμου το 1997 και υπήρξε συνιδρύτρια του Κέντρου Διαχείρισης Συγκρούσεων το 1999.
Το 1999, ανατρέποντας την παράδοση, επετράπη επίσημα στις γυναίκες να κληρονομήσουν περιουσία ελλείψει διαθήκης, καθιστώντας ιδιοκτήτριες γης θυγατέρες από αγροτικές περιοχές που είχαν στερηθεί το δικαίωμα αυτό υπέρ των αγοριών αδελφών τους.
Άλλες μεταρρυθμίσεις έδωσαν τη δυνατότητα στις γυναίκες να χρησιμοποιήσουν τη γη τους ως εγγύηση για να λάβουν δάνεια. Οι γυναίκες είχαν το δικαίωμα πλέον να ανοίγουν τραπεζικούς λογαριασμούς χωρίς την άδεια του συζύγου τους, ενθαρρύνοντας περαιτέρω την οικονομική ανεξαρτησία.
Δόθηκε προτεραιότητα στην εκπαίδευση των κοριτσιών, προσπάθεια που επέτρεψε σε περισσότερα από αυτά να φοιτήσουν στο κολλέγιο, ενώ δημιουργήθηκαν κίνητρα για να σπουδάσουν παραδοσιακά ανδροκρατούμενα αντικείμενα σπουδών.
«Η Γυναικεία Ενδυνάμωση Δεν Είναι Χάρη, Είναι Ευθύνη»
Η Ρουάντα έχει μεταμορφωθεί από ένα έθνος που αντιμετώπιζε τις γυναίκες σαν ιδιοκτησία, των οποίων η κύρια λειτουργία ήταν να κάνουν παιδιά, σε ένα έθνος που συνταγματικά ορίζει ότι τουλάχιστον το 30% των κυβερνητικών θέσεων καταλαμβάνεται από γυναίκες.
Από το 2003, η εκπροσώπηση των γυναικών στο κοινοβούλιο της χώρας είναι, αναλογικά, η υψηλότερη στον κόσμο, ενώ τέσσερις από τους επτά δικαστές του Ανώτατου Δικαστηρίου είναι γυναίκες.
Η προεδρία παραμένει στην κυριότητα των ανδρών –από το 2000 το αξίωμα κατέχει ο Paul Kagame, ο πρώην στρατιωτικός διοικητής του οποίου οι δυνάμεις τερμάτισαν τη γενοκτονία–, αλλά οι γυναίκες καταλαμβάνουν 13 από τις 26 έδρες στο υπουργικό συμβούλιο της Ρουάντα.
Με μότο του «η γυναικεία ενδυνάμωση δεν είναι χάρη, είναι ευθύνη», ο θεωρούμενος ως αυταρχικός από κάποιους, ως οραματιστής ηγέτης από άλλους, Kagame, με το κυβερνών του Πατριωτικό Μέτωπο της Ρουάντα, έδωσε ώθηση στη διαμόρφωση μιας νέας εθνικής ταυτότητας, που εξάλειψε κάθε αναφορά στους Hutu και τους Tutsi, και έκανε τεράστια άλματα προς την ισότητα των φύλων.
Γεννημένη πρόσφυγας στην Τανζανία, σε μια οικογένεια που ξέφυγε από τους διωγμούς των Tutsi το 1959, η Emma Furaha Rubagumya θυμάται τον παππού της να επιπλήττει τον πατέρα της επειδή της επέτρεψε να ξεκινήσει το γυμνάσιο αντί να παντρευτεί.
Οι γυναίκες ανταμείφθηκαν επειδή αρνήθηκαν να προσφέρουν καταφύγιο σε άνδρες, συμπεριλαμβανομένων συγγενών, που συμμετείχαν στη γενοκτονία, αλλά και επειδή κατέθεσαν εναντίον των βιαστών τους.
Ο παππούς της, λέει, φοβόταν ότι «δεν θα γινόταν καλή γυναίκα» αν συνέχιζε τις σπουδές της αντί να παντρευτεί και να κάνει παιδιά. Σήμερα, στα 52 χρόνια της, είναι βουλευτής στην πρώτη θητεία της. Εξελέγη το 2018 και ηγείται της Επιτροπής Πολιτικών Υποθέσεων και Φύλου του κοινοβουλίου.
Πολιτικό Όραμα
Η Justine Uvuza ηγήθηκε του νομικού τμήματος του Υπουργείου Προαγωγής του Φύλου και της Οικογένειας και της ανατέθηκε, μεταξύ άλλων, να εντοπίσει νόμους που εισάγουν έμφυλες διακρίσεις και οι οποίοι θα έπρεπε να τροποποιηθούν ή να καταργηθούν, όπως ένας νόμος που απαγόρευε στις γυναίκες να εργάζονται τη νύχτα.
Ένας άλλος νόμος όχι μόνο απαγόρευε στις γυναίκες την είσοδο στο διπλωματικό σώμα, αλλά ανέφερε ότι μια γυναίκα ήταν «μέρος της περιουσίας» ενός άνδρα που γινόταν διπλωμάτης. Οι αλλαγές στη νομοθεσία της Ρουάντα δημιούργησαν επίσης ένα Γραφείο Παρακολούθησης των Φύλων για την προώθηση και την επίβλεψη πρωτοβουλιών για την έμφυλη ισότητα.
Οι γυναίκες στο κοινοβούλιο άσκησαν πιέσεις για την ψήφιση νόμων κατά της βίας λόγω φύλου που ποινικοποιούσαν τον βιασμό στον γάμο και τροποποίησαν σχετικό νόμο το 2016 για να επιτρέπεται πλέον στις άτεκνες χήρες να κληρονομούν την περιουσία του συζύγου.
Οι αλλαγές μετά τη γενοκτονία προήλθαν σε μεγάλο βαθμό λόγω της απουσίας ανδρών, αλλά, όπως λέει η δικηγόρος ανθρωπίνων δικαιωμάτων Karekezi, και «λόγω πολιτικού οράματος». Οι γυναίκες ανταμείφθηκαν επειδή αρνήθηκαν να προσφέρουν καταφύγιο σε άνδρες, συμπεριλαμβανομένων συγγενών, που συμμετείχαν στη γενοκτονία, αλλά και επειδή κατέθεσαν εναντίον των βιαστών τους.
Οι πολιτικές υπέρ των γυναικών, σημειώνει η ίδια, αναγνώρισαν επίσης τον προαποικιακό ρόλο της γυναίκας στη λήψη αποφάσεων, όταν οι βασιλιάδες της χώρας είχαν ως συμβούλους τις μητέρες τους και όταν οι γυναίκες της υπαίθρου κρατούσαν τη συνοχή της κοινότητας, ενώ οι άνδρες ασχολούνταν με τα κοπάδια των ζώων τους μακριά από το σπίτι.
Είναι Μακρύς ο Δρόμος
Οι αξίες και οι προσδοκίες της Ρουάντα για τις γυναίκες, τουλάχιστον στη δημόσια σφαίρα, έχουν αλλάξει μέσα σε μια γενιά. Η Agnes Nyinawumuntu, 39 ετών, είναι πρόεδρος ενός γυναικείου συνεταιρισμού 160 μελών που καλλιεργεί καφέ στους καταπράσινους λόφους της ανατολικής συνοικίας Kayonza.
Οι γυναίκες της Ρουάντα δεν αγωνίστηκαν για τα δικαιώματά τους στους δρόμους. Τα πέτυχαν μέσω νομοθετικής δράσης, προσδοκώντας ότι η μεταρρύθμιση θα διαποτίσει την κοινωνία.
Πριν από τη γενοκτονία, λέει, η λίστα με τα πράγματα που δεν μπορούσαν να κάνουν οι γυναίκες, συμπεριλαμβανομένης της καλλιέργειας καφέ, ήταν μεγάλη. «Μόνο ένα πράγμα μας επιτρεπόταν, η απόκτηση παιδιών». Η Nyinawumuntu έχει πέντε, και παρόλο που και ο σύζυγός της είναι αγρότης, είναι εκείνη που ζει την οικογένεια.
Το ευαίσθητο ως προς το φύλο νομικό πλαίσιο και το πολιτικό πλαίσιο της Ρουάντα, καθώς και ο αριθμός των γυναικών στην εξουσία, είναι εντυπωσιακά, αλλά τα δεδομένα κρύβουν επίσης μια βαθύτερη αλήθεια σχετικά με τα όρια της θέσπισης αλλαγών.
Οι γυναίκες της Ρουάντα δεν αγωνίστηκαν για τα δικαιώματά τους στους δρόμους. Τα πέτυχαν μέσω νομοθετικής δράσης, προσδοκώντας ότι η μεταρρύθμιση θα διαποτίσει την κοινωνία. Ωστόσο, ούτε η Rubagumya, η βουλευτής, ούτε η Uvuza, πρώην επικεφαλής του νομικού τμήματος του Υπουργείου Φύλου και Προαγωγής της Οικογένειας, πιστεύουν ότι η κοινωνία έχει αλλάξει τόσο πολύ ώστε η ποσόστωση του 30% να μην είναι πλέον απαραίτητη για να διασφαλιστεί μια ισχυρή γυναικεία κοινοβουλευτική παρουσία.
Γυαλισμένα τα Παπούτσια, Σιδερωμένα τα Πουκάμισα
«Δεν βρισκόμαστε ακόμη εκεί 100%», λέει η Rubagumya. «Η αλλαγή νοοτροπίας δεν είναι κάτι που συμβαίνει εν μία νυκτί». Αυτό είναι ξεκάθαρο στις σχέσεις των φύλων εντός των οικογενειών που, σύμφωνα με την Uvuza, δεν έχουν αλλάξει τόσο όσο οι κυβερνητικές πολιτικές.
Η Uvuza, η οποία μελέτησε με τη διδακτορική διατριβή της τη δημόσια και ιδιωτική ζωή των γυναικών βουλευτών της Ρουάντα, εξηγεί ότι η εξουσία μιας γυναίκας από τη Ρουάντα, όσο μεγάλη και αν είναι δημοσίως, εξακολουθεί να σταματάει στην εξώπορτά της: «Οι άνδρες δεν αλλάζουν τους παλιούς τρόπους».
Ακόμη και οι σύζυγοι γυναικών βουλευτών, λέει η Uvuza, περιμένουν από τις γυναίκες τους «να φροντίζουν να είναι γυαλισμένα τα παπούτσια τους, σιδερωμένα τα πουκάμισά τους και η μπανιέρα γεμάτη με νερό. Αυτά είναι πράγματα που μου τα έλεγαν οι περισσότερες γυναίκες».
Το επόμενο βήμα στην εξέλιξη των φύλων στη Ρουάντα, λέει η Mary Balikungeri, διευθύντρια και ιδρύτρια του Rwanda Women’s Network, εστιάζεται στους άνδρες και στο «πώς να μεταμορφώσουμε τις οικογένειές μας, τους συζύγους μας». «Δεν μπορούμε να αλλάξουμε πολλά αν αυτοί οι άνδρες δεν αλλάξουν τον τρόπο με τον οποίο βλέπουν τα πράγματα, επομένως πρέπει να τους φέρουμε σε διάλογο».
Η υπουργός Προώθησης του Φύλου και της Οικογένειας Solina Nyirahabimana συμφωνεί ότι στα 25 χρόνια κατάρριψης των έμφυλων στερεοτύπων «οι άντρες έχουν μείνει πίσω» στη συζήτηση στην οποία συμμετέχουν οι γυναίκες. Λέει ότι το υπουργείο της έχει ένα πιο φιλόδοξο σχέδιο: σκοπεύει να αποτρέψει τη διείσδυση των διακρίσεων, εμφυσώντας αρχικά τις αρχές της ισότητας των φύλων στα παιδιά.
Να Ενημερωθούν τα Αγόρια
Η Vestine Mukeshimana μεταφέρει ανθρώπους με τη μοτοσικλέτα της στο Κιγκάλι για περισσότερο από μια δεκαετία. Όταν ξεκίνησε την επιχείρηση, οι άντρες συνάδελφοί της την ενθάρρυναν και της έστελναν πελάτες. Είναι φυσιολογικό στη Ρουάντα, εξηγεί, να υποστηρίζονται οι γυναίκες επιχειρηματίες.
Σε έναν εξωσχολικό όμιλο, στη συνοικία Kamonyi, στα νότια της πρωτεύουσας, έφηβα κορίτσια και αγόρια παίζουν θεατρικά έργα βασισμένα σε όσα έχουν μάθει για την καταπολέμηση των έμφυλων στερεοτύπων. Σε ένα από αυτά, ένα αγόρι αμφισβητεί την απόφαση της μητέρας του να δώσει προτεραιότητα στην εκπαίδευσή του έναντι της αδερφής του, λέγοντας ότι μπορεί να βοηθήσει και εκείνος στις δουλειές του σπιτιού και ότι αυτές οι υποχρεώσεις δεν πρέπει να ανήκουν αποκλειστικά στην αδερφή του.
Για τον 39χρονο Redempter Batete, ειδικό σε θέματα φύλου στην UNICEF, η ενημέρωση των αγοριών για τα δικαιώματα των γυναικών είναι εύλογα το επόμενο βήμα. «Αν δεν στοχεύσουμε σε αυτούς τους μικρούς σήμερα, τότε κινδυνεύουμε να χάσουμε ευκαιρίες όταν μεγαλώσουν».
Η Rubagumya, η βουλευτής, γνωρίζει τον πόνο που νιώθει κάποιος όταν αισθάνεται ανίσχυρος. «Ως νεαρό κορίτσι, ως πρόσφυγας, όπου κι αν πας, σε βλέπουν σαν κάποιον που δεν ανήκει εκεί», λέει, περιγράφοντας τον εαυτό της ως μέρος της «πρώτης γενιάς που ήρθε από το πουθενά» και ανέλαβε την εξουσία στη Ρουάντα.
Η οικογένειά της επέστρεψε στη Ρουάντα το 1997. Έχοντας ένα πτυχίο και ζήλο, ξεκίνησε να αλλάξει τη χώρα της, πρώτα ως διοικητής στο τμήμα έμφυλης ισότητας του Υπουργείου Παιδείας και αγωνιζόμενη για την πρόσβαση των κοριτσιών στην εκπαίδευση και τώρα ως βουλευτής.
Είναι περήφανη για το πόσο μακριά έχουν φτάσει η Ρουάντα και οι γυναίκες της και κοιτάζει μπροστά στο σημείο που θέλει να είναι η χώρα: «Έχουμε το πλαίσιο, έχουμε πολιτικές, έχουμε νόμους, έχουμε μηχανισμούς επιβολής… Κάναμε ένα ταξίδι. Έχουμε σημειώσει σημαντικά επιτεύγματα, αλλά πρέπει να προχωρήσουμε ακόμη περισσότερο για να διασφαλίσουμε ότι κάποια στιγμή θα απαλλαγούμε πλήρως από όλες τις ανισότητες».
Διαβάστε επίσης στην αθηΝΕΑ και στο μηνιαίο newsletter No Man’s Land – στο οποίο μπορείτε να κάνετε την εγγραφή σας εδώ:
Ισότητα των Φύλων. Για τι Ακριβώς Μιλάμε;
Η «Εμπόλεμα Επικίνδυνη» Lauretta Macauley από τη Σιέρα Λεόνε Αφηγείται…
Μπορεί η Επανάσταση των Γυναικών στο Ιράν να Φέρει την Αλλαγή;
