Θα υποστηρίξω πως όχι. Για να είμαι ειλικρινής, δεν νομίζω ότι η κουλτούρα της ακύρωσης είναι τόσο διαδεδομένη όσο κάποιοι θα ήθελαν να πιστεύουμε. Αναγνωρίζω επίσης ως πολύ προβληματική την τάση να συγχέεται η κουλτούρα της ακύρωσης με τη δημόσια κριτική, η οποία είναι υγιές αντανακλαστικό κάθε λειτουργικής φιλελεύθερης κοινωνίας.
Ενσωμάτωση, Επανεξέταση, Επανασχεδιασμός
Ας πάρουμε όμως τα πράγματα από την αρχή. Δεν υπάρχει αμφιβολία ότι η διαδικασία που ξεκίνησε με την ενσωμάτωση ποικίλων θεμάτων ευρείας κοινωνικής αναφοράς (που σχετίζονται με το φύλο, τη φυλή, την ταυτότητα, τον σεξουαλικό προσανατολισμό κ.ά.) στον δημόσιο λόγο τα τελευταία χρόνια αλλάζει την κοινωνία μας. Αλλάζει τον πολιτικό λόγο και αλλάζει και τις τέχνες.
Ορισμένες από τις αλλαγές που συντελούνται είναι ευπρόσδεκτες – και οι συνθήκες από καιρό ώριμες για να τις υποδεχτούμε.
Για παράδειγμα, η μεγαλύτερη εκπροσώπηση ομάδων που υποσκελίζονταν συστηματικά σε θέσεις ισχύος/επιρροής ή μεγαλύτερης προβολής είναι, κατά τη γνώμη μου, θετική εξέλιξη.
Ο επανασχεδιασμός των ορίων του τι θεωρείται αποδεκτή συμπεριφορά σε ένα επαγγελματικό περιβάλλον και τι όχι (είτε είναι ένα θέατρο, είτε κινηματογραφικό πλατό, είτε εκδοτικός οίκος, είτε μπαλέτο, είτε μουσείο) είναι, κατά τη γνώμη μου, θετική εξέλιξη.
Η επανεξέταση έργων τέχνης που χαίρουν οικουμενικού θαυμασμού με κριτική ματιά δεν είναι ιεροσυλία. Αντίθετα, μπορεί να είναι συναρπαστική διαδικασία που ευνοεί την πολλαπλή ανάγνωση στην προσπάθεια κατανόησης αυτών των αριστουργημάτων και, κατά τη γνώμη μου, επίσης θετική εξέλιξη.
Ο πόνος και ο θυμός που προκλήθηκε από παλαιότερες αδικίες τροφοδοτούν μια αίσθηση «επείγουσας ανάγκης» για την επίτευξη προόδου, αλλά και μια αίσθηση «ηθικής αποκατάστασης», που συχνά μπορεί να βγει εκτός ελέγχου.
Η Αίσθηση Επείγουσας Ανάγκης στην Καθημερινή μας Ζωή
Φυσικά, η αλλαγή δεν έρχεται γραμμικά. Η ταχύτητα και η ένταση με την οποία έχουν λάβει χώρα πολλές από αυτές τις εξελίξεις σε ορισμένα πεδία, αλλά –και αυτό έχει σημασία– όχι τόσο σε άλλα, έχει προκαλέσει αντιδράσεις.
Ο πόνος και ο θυμός που προκλήθηκε από παλαιότερες αδικίες τροφοδοτούν μια αίσθηση «επείγουσας ανάγκης» για την επίτευξη προόδου, αλλά και μια αίσθηση «ηθικής αποκατάστασης», που συχνά μπορεί να βγει εκτός ελέγχου.
Ταυτόχρονα, δεδομένου του πόσο βαθιά ριζωμένες είναι πολλές από αυτές τις συστημικές συμπεριφορές στο σύνολο των κοινωνικών υποκειμένων, συχνά νιώθουμε ότι στρεφόμαστε ενάντια στο ίδιο μας τον εαυτό. Ακόμα και οι πιο «woke» ανάμεσά μας μπορεί να αποτύχουν να ανταποκριθούν στα πρότυπα των εξελισσόμενων αυτών κοινωνικών κανόνων. Η ικανότητά μας να παραμένουμε ψύχραιμοι και ψύχραιμες απέναντι σε όλα αυτά δεν είναι δεδομένη.
Πρόκειται για ένα εκρηκτικό μείγμα, που γίνεται ακόμα πιο εκρηκτικό από τη νέα μας δυνατότητα να δημοσιοποιούμε τα παράπονά μας μέσω των social media, μια νέα και σε μεγάλο βαθμό άναρχη «πλατεία της πόλης», διαθέσιμη όχι μόνο ως τρόπος διαμαρτυρίας αλλά και εκτόνωσης της απογοήτευσης για οτιδήποτε μας αφορά. Ένα κανάλι που, εκτός των άλλων, διασφαλίζει και το ότι υπάρχει ασφαλής απόσταση από τους ανθρώπους τους οποίους καταδικάζουμε.
Αυτή η ιδέα, ότι η κoυλτούρα της ακύρωσης απειλεί τις κοινωνίες μας, φαίνεται να είναι ιδιαίτερα ισχυρή, αλλά ταυτόχρονα μάλλον υπερβολική.
Πώς ο «Νέος Εχθρός» Συμμαχεί με τον Πραγματικό Εχθρό
Καταλαβαίνω, λοιπόν, γιατί η λεγόμενη κουλτούρα της ακύρωσης παρουσιάζεται τελευταία ως ο νέος «εχθρός».
Αλλά νομίζω ότι αυτή η οπτική αποσπά την προσοχή από τον πραγματικό «εχθρό»: τις συστημικές ανισότητες και αδικίες τις οποίες προσπαθεί να φωτίσει ο νέος αυτός «κοινωνικός απολογισμός». Αν όμως δεν τοποθετήσουμε όλα αυτά στη σωστή τους διάσταση, η πρόοδος θα σταματήσει.
Το χειρότερο δε είναι ότι πολλές από τις προαναφερθείσες θετικές εξελίξεις μπορούν να «ανασυσκευαστούν», να «επαναπρογραμματιστούν» και να πολιτικοποιηθούν για άθλιους σκοπούς. Σκεφτείτε την περίπτωση του Trump στις ΗΠΑ. Σκεφτείτε την εκλογή της Meloni στην Ιταλία. Σκεφτείτε την άνοδο της ακροδεξιάς σε αμέτρητες φιλελεύθερες δημοκρατίες τα τελευταία χρόνια.
Αυτή η ιδέα, ότι η κoυλτούρα της ακύρωσης απειλεί τις κοινωνίες μας, φαίνεται να είναι ιδιαίτερα ισχυρή, αλλά ταυτόχρονα μάλλον υπερβολική.
Ένα Ερώτημα που Επανέρχεται σε Κάθε Εποχή
Σε ό,τι αφορά την τέχνη συγκεκριμένα, το αν πρέπει να κρίνουμε ένα έργο με βάση τις απόψεις και τη συμπεριφορά του καλλιτέχνη παραμένει πάντα ένα ανοιχτό και επίκαιρο σε κάθε εποχή ερώτημα.
Σε άλλα επαγγέλματα το να διαχωρίσει κανείς το άτομο από τον επαγγελματία είναι σαφώς πιο εύκολο. Όμως στην τέχνη, με δεδομένο το πόσο βαθιά προσωπική διαδικασία είναι η δημιουργία της, συχνά η διάκριση καθίσταται ιδιαίτερα προβληματική.
Ως ένα βαθμό, η απάντηση στο ερώτημα που τίθεται εξαρτάται από το αν θεωρούμε σημαντικό το πλαίσιο όταν εξετάζουμε ένα έργο τέχνης. Χρειαζόμαστε ένα πλαίσιο για να εκτιμήσουμε ένα έργο τέχνης ή θεωρούμε ότι το να το «βιώνουμε» όπως ακριβώς μας παρουσιάζεται, χωρίς καμία απολύτως πληροφορία γύρω από αυτό, είναι ο προτιμότερος τρόπος αλληλεπίδρασης μαζί του;
Αν θεωρούμε σημαντικό το πλαίσιο –ποιος δημιούργησε ένα έργο, γιατί, πότε, για ποιον και ούτω καθεξής–, τότε δεν μπορούμε να αδιαφορούμε για τις απόψεις και τη συμπεριφορά του καλλιτέχνη.
Καλλιτέχνες Υπεράνω Μομφής
Το πλαίσιο είναι επίσης σημαντικό ως μηχανισμός αποσυμπίεσης σε περιόδους μεγάλης κοινωνικής αναταραχής.
Πριν από μερικά χρόνια, η αφαίρεση του αγαπημένου κλασικού φιλμ «Gone With the Wind» από την πλατφόρμα του HBO Max εν μέσω αυξανόμενων αντιδράσεων για τις φυλετικές αδικίες που αποτυπώνονται στην ταινία προκάλεσε σάλο. Λίγες εβδομάδες αργότερα, η ταινία ανέβηκε ξανά στην πλατφόρμα, με την προσθήκη ενός disclaimer, που αναφέρει ότι αρνείται τη «φρίκη της σκλαβιάς» – ένας μάλλον δίκαιος χαρακτηρισμός.
Σε τελική ανάλυση, δεν είναι μεροληπτικό και κοντόφθαλμο να θεωρούμε τους γίγαντες του παρελθόντος οντότητες «υπεράνω μομφής»;
Στο τέλος της ημέρας, αυτή η αντιληπτή προσπάθεια να «ακυρωθεί» το «Gone with the Wind» ήταν μια μορφή λογοκρισίας; Δεν θα το έλεγα, δεδομένου ότι η παρουσία της ταινίας στην ιδιωτική πλατφόρμα αποκαταστάθηκε γρήγορα και ότι, ακόμα κι αν δεν είχε αποκατασταθεί, η ταινία θα είχε παραμείνει διαθέσιμη σε ποικίλες άλλες μορφές και μέσα.
Ήταν τελικά άχρηστη η συζήτηση γύρω από τα στερεότυπα που ξεκίνησε με αυτή την αφορμή, την προβολή τους μέσα από τη συγκεκριμένη ταινία;
Το να μπορείς να επισκεφθείς εκ νέου το παρελθόν με κριτική ματιά δεν αναιρεί την καλλιτεχνική αξία της ταινίας ή πολλά από τα πλεονεκτήματά της. Αντίθετα, αυτός ο διάλογος την καθιστά εκ νέου επίκαιρη, προσφέροντάς μας μια νέα ανάγνωση, που αυτή τη φορά εμπεριέχει και την επαγρύπνηση για τον κίνδυνο υποσυνείδητης εσωτερίκευσης προβληματικών στάσεων του παρελθόντος, μόνο και μόνο επειδή ένα έργο τέχνης ή μια ταινία, στην προκειμένη περίπτωση, θεωρείται αριστούργημα.
Ομοίως, γιατί είναι ιερόσυλο να δει κανείς το έργο του Picasso μέσα από το πρίσμα του φύλου; Πρέπει η κατανόηση και η εκτίμησή μας για την τέχνη να είναι σταθερή και αταλάντευτη; Σε τελική ανάλυση, δεν είναι μεροληπτικό και κοντόφθαλμο να θεωρούμε τους γίγαντες του παρελθόντος οντότητες «υπεράνω μομφής», τις οποίες επικαλούμαστε μόνο για να τις δοξάσουμε, επιτρέποντάς τους να αναπαύονται ειρηνικά στους χρυσελεφάντινους πύργους της συλλογικής μας μνήμης;
Αποδοχή και Ακύρωση στο Ίδιο Νόμισμα
Τι είδους αντίκτυπο έχουν αυτές οι νέες συμπεριφορές στη σύγχρονη τέχνη και στους καλλιτέχνες;
Είμαστε μάρτυρες της εμφάνισης στη δημόσια σφαίρα νέων θεμάτων, νέων παικτών, νέων κανόνων, νέων συζητήσεων. Μερικές από αυτές τις συζητήσεις μπορεί να είναι έντονες, όμως δεν είναι ο ρόλος της τέχνης να προκαλεί διάλογο, αναστοχασμό, αμφισβήτηση;
Θα υποστήριζα ότι, σε αυτή τη νέα εποχή, οι τέχνες «ζουν και βασιλεύουν», το ίδιο δε ισχύει, σε μεγάλο βαθμό, για ορισμένους από τους καλλιτέχνες που λέγεται ότι έχουν «ακυρωθεί».
Για παράδειγμα, ο Dave Chapelle. Ο κωμικός δέχθηκε πολλές επικρίσεις λόγω των αστείων του που στόχευαν σε τρανς άτομα, αλλά το Netflix διατήρησε το αμφιλεγόμενο comedy special του στην πλατφόρμα και παρήγγειλε ακόμη τέσσερα νέα comedy specials με καλλιτέχνες που επέλεξε ο ίδιος.
Ή ο Will Smith. Λιγότερο από ένα χρόνο μετά το χαστούκι του στον Chris Rock στη σκηνή των Όσκαρ, βγάζει μια νέα ταινία, πάνω στην ώρα για την επερχόμενη σεζόν των βραβείων.
Όσο για την J. K. Rowling; Παρά τα αμφιλεγόμενα tweet της τα τελευταία χρόνια, εξακολουθεί να έχει εκτιμώμενη περιουσία άνω του 1 δισεκατομμυρίου δολαρίων, διατηρεί μια τεράστια πλατφόρμα μέσω της οποίας μοιράζεται τις απόψεις της, τα βιβλία του Χάρι Πότερ παραμένουν αγαπητά σε όλο τον κόσμο, ενώ πρόσφατα δημοσίευσε ένα ακόμα παιδικό βιβλίο που έγινε best-seller.
Με άλλα λόγια… για ποια «κουλτούρα της ακύρωσης» μιλάμε ακριβώς;
→ Το άρθρο βασίστηκε στην τοποθέτησή μου στο πρόσφατο ντιμπέιτ με τίτλο «Is “cancel culture” killing the arts?» («Σκοτώνει η “κουλτούρα της ακύρωσης” τις τέχνες;») που διεξήχθη στην Ελληνοαμερικανική Ένωση στο πλαίσιο του φεστιβάλ Battle of Ideas.
Διαβάστε επίσης στην αθηΝΕΑ:
Η Εποχή Musk στο Twitter Ξεκίνησε Προβληματικά
Το Βlackout Challenge και ο Έλεγχος που Χάνεται
Παγκόσμιο Κύπελλο Ποδοσφαίρου 2022: Ένα Αμφιλεγόμενο Μουντιάλ στο Κατάρ
