Η ιστορία ευδόκησε Έλληνες και Τούρκοι να είναι αναγκασμένοι να ζουν οι μεν παρά τους δε. Παρά την αντίληψη που μπορεί να υπάρχει, εν τέλει η επίσημη εξωτερική πολιτική της Τουρκίας δεν ήταν ανέκαθεν αναθεωρητική έναντι της Ελλάδας, αλλά ούτε και του διεθνούς status quo. Οι δύο κοινωνίες τα τελευταία 100 χρόνια ακολούθησαν μια περίεργη παράλληλη πορεία. Ας παρακολουθήσουμε κάποια στιγμιότυπα αυτής της πορείας, τα οποία σταδιακά οδήγησαν στο σημείο στο οποίο βρισκόμαστε σήμερα.
«Ειρήνη στην Πατρίδα, Ειρήνη στον Κόσμο»: στη Γένεση της Νέας Τουρκικής Δημοκρατίας
Η ρήση ενός ηγέτη 100 χρόνια πριν, αν δεν βρίσκεται σε κάποια σελίδα της βιογραφίας του, στην καλύτερη περίπτωση μπορεί να αποτελεί επιγραφή στη βάση του ανδριάντα του. Η περίπτωση όμως του Mustafa Kemal Atatürk (πατέρας των Τούρκων) είναι πολύ ξεχωριστή. Η φυσιογνωμία του Atatürk ως θεμελιωτή της σύγχρονης Τουρκίας αποτελούσε –και συνεχίζει να αποτελεί– αντικείμενο αφοσίωσης, πίστης και λατρείας. Κατά συνέπεια, η εικόνα του και οι ρήσεις του αποτελούν, ακόμη, βαριά και πανόσια παρακαταθήκη για το πολιτικό σύστημα της χώρας.
Στις 20 Απριλίου 1931, πέντε μέρες πριν από τις εθνικές εκλογές, ο Mustafa Kemal Pasha, πρώτος πρόεδρος της νεαρής Τουρκικής Δημοκρατίας και επικεφαλής του Ρεπουμπλικανικού Λαϊκού Κόμματος (Cumhuriyet Halk Fırkası/Partisi), σε διάγγελμα προς τον τουρκικό λαό δήλωσε: «Για να περιγράψω τη σταθερή και εν γένει διπλωματική πολιτική του Ρεπουμπλικανικού Λαϊκού Κόμματος θεωρώ ότι αρκεί αυτή η μικρή φράση: Εργαζόμαστε για Ειρήνη στην Πατρίδα, Ειρήνη στον Κόσμο».
Η διακήρυξη αυτή συμπύκνωνε τη μέχρι τότε εξωτερική και εσωτερική πολιτική του κεμαλικού καθεστώτος μετά την υπογραφή της Συνθήκης της Λωζάννης, στις 24 Ιουλίου 1923 (σε ισχύ, έναν χρόνο αργότερα).
Η Τουρκία αναδείχθηκε τότε σε πιστή αντι-αναθεωρητική δύναμη. Το νέο καθεστώς χρειαζόταν ειρήνη και σταθερότητα για να εμπεδώσει την εξουσία και τις δυτικότροπες, αντιισλαμικές μεταρρυθμίσεις του.
Με το τέλος του Α’ Παγκοσμίου Πολέμου, η οθωμανική Τουρκία βρέθηκε στα πρόθυρα της κατάρρευσης. Στην αντίληψη του Mustafa Kemal και του İsmet İnönü, η νίκη επί των Δυτικών εισβολέων, Άγγλων και Γάλλων, και των Ελλήνων και Αρμενίων στον Πόλεμο της Ανεξαρτησίας 1919-1923 απέδωσε στην Τουρκία τα εθνικά της σύνορα, σχεδόν όπως αυτά διεκδικήθηκαν στον Εθνικό Όρκο (Misak-ı Millî) στις 12 Φεβρουαρίου 1920.
Για τον Kemal και τους κεμαλικούς, ο Πόλεμος της Ανεξαρτησίας ήταν μια νίκη, τα κέρδη της οποίας έπρεπε να διαφυλαχθούν. Η Τουρκία αναδείχθηκε τότε σε πιστή αντι-αναθεωρητική δύναμη. Το νέο καθεστώς χρειαζόταν ειρήνη και σταθερότητα για να εμπεδώσει την εξουσία και τις δυτικότροπες, αντιισλαμικές μεταρρυθμίσεις του. Κάτι τέτοιο μόνο εύκολο και δεδομένο δεν ήταν.
Για τους πολιτικούς αντιπάλους του Kemal –ισλαμιστές, παντουρκιστές, σουλτανικούς, αλλά και για κάποιους συνοδοιπόρους του, δυτικότροπους εθνικιστές– η Λωζάννη δεν ήταν μια νίκη, αλλά ένας κακός συμβιβασμός.
Διάφορες εθνικιστικές-παντουρκικές και ισλαμιστικές οργανώσεις βυσσοδομούσαν. Κατέκριναν τον Kemal και την ηγεσία του CHP ότι πρόδωσαν τον Εθνικό Όρκο στα σημεία που αφορούσαν τη βόρεια Συρία, το Ιράκ, τη Δυτική Θράκη και την Κύπρο, αλλά και για την καταπίεση της θρησκείας του Ισλάμ. Οι δυνάμεις αυτές ήταν περιθωριακές στο πολιτικό κατεστημένο εκείνης της στιγμής, αλλά στην πραγματικότητα μιλούσαν στην ψυχή της πλειονότητας της τουρκικής κοινωνίας. Ήταν ο απόλυτος έλεγχος των κεμαλικών στον στρατό και η απαγόρευση κάθε αντιπολιτευόμενης κίνησης ή έκφρασης που συντηρούσε στην εξουσία το CHP.
Για τους πολιτικούς αντιπάλους του Kemal –ισλαμιστές, παντουρκιστές, σουλτανικούς, αλλά και για κάποιους συνοδοιπόρους του, δυτικότροπους εθνικιστές– η Λωζάννη δεν ήταν μια νίκη, αλλά ένας κακός συμβιβασμός, ο οποίος με την πρώτη ευκαιρία έπρεπε να ανατραπεί. Η πολιτική αυτή σύγκρουση δημιούργησε ένα βαρυσήμαντο προηγούμενο με τοξικές προεκτάσεις στο σήμερα. Έτσι, οι εχθροί του κεμαλισμού χρησιμοποιούν, λίγο ή πολύ, την ίδια ρητορική ώστε να αποδομήσουν τόσο την πολιτική όσο και την εικόνα του Atatürk.
«Ειρήνη στην Πατρίδα, Ειρήνη στον Κόσμο»: το Διεθνές Πλαίσιο και η Ερμηνεία
Συνήθως, οι διακηρύξεις ηγετών που αφορούν το όραμά τους για τη διεθνή θέση της χώρας τους εκφράζονται σε χρονική αλληλουχία με σημαντικά διεθνή γεγονότα. Στα τέλη της δεκαετίας του ’20 και στις αρχές της δεκαετίας του ’30, ο Kemal Atatürk, αποπειράται να δώσει τα διαπιστευτήριά του στη διεθνή κοινότητα για τη θέση της χώρας του ως παράγοντα σταθερότητας και σε πλήρη αρμονία με το διεθνές δίκαιο, όπως εκείνο διαμορφώνεται εκείνη τη στιγμή.
Στις 27 Αυγούστου 1928, υπογράφηκε στο Παρίσι, μεταξύ των υπουργών Εξωτερικών των ΗΠΑ, Frank Kellogg, και της Γαλλίας, Aristide Briand, το λεγόμενο Σύμφωνο Kellogg–Briand, ή αλλιώς «Γενική συνθήκη για την αποκήρυξη του πολέμου ως μέσου εθνικής πολιτικής». Το σύμφωνο αυτό, μαζί με το «Πρωτόκολλο Λιτβίνοφ», το οποίο υπεγράφη στη Μόσχα στις 9 Φεβρουαρίου 1929, αποτέλεσαν την πρώτη συστηματική διεθνή απόπειρα αποτροπής νέων πολεμικών συρράξεων. Μέχρι το τέλος του 1929, 57 χώρες είχαν προσχωρήσει στο Σύμφωνο Kellogg-Briand, μεταξύ αυτών η Τουρκία στις 24 Ιουλίου και η Ελλάδα στις 3 Αυγούστου.
Η παροιμιώδης δήλωση του Kemal Atatürk «Ειρήνη στην πατρίδα, ειρήνη στον κόσμο» βρισκόταν σε πλήρη αρμονία με αυτές τις πολιτικές. Σε μια περίοδο που ηττημένες ή δυσαρεστημένες από τα κέρδη στον Α’ Παγκόσμιο Πόλεμο δυνάμεις πλειοδότησαν σε αναθεωρητικές πολιτικές, η τουρκική κυβέρνηση ξεκαθάριζε ότι θα στήριζε την ειρήνη και τη σταθερότητα.
Η φράση του αυτή αποτέλεσε, από τον Μεσοπόλεμο μέχρι σήμερα, κάτι σαν ευαγγελική –ή μάλλον «κορανική»– ρήση στην πολιτική ζωή της Τουρκίας, βρίσκοντας μάλιστα τη θέση της στο προοίμιο του Συντάγματος του 1961 και κατόπιν του ισχύοντος (1982). Ως άλλη Χαντίθ[1], βέβαια, κατά καιρούς έχρηζε ερμηνείας, ώστε να εναρμονίζεται με την εκάστοτε ακολουθούμενη εσωτερική και εξωτερική πολιτική.
Κατά τη διάρκεια του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου, η Τουρκία επέλεξε τη στάση του επιτήδειου ουδέτερου, εφαρμόζοντας όμως έτσι τη διακηρυγμένη θέση της για την ειρήνη. Μεταπολεμικά, τα πραξικοπήματα του Cemal Gürsel το 1960, αλλά και του Kenan Evren το 1980, ερμηνεύθηκαν ως μια επιβεβλημένη λύση στη γραμμή της υπεράσπισης του κοσμικού καθεστώτος, της ειρήνης, της σταθερότητας και της ευημερίας των πολιτών, ενάντια στη φιλοϊσλαμική κυβέρνηση του Adnan Menderes και το πολιτικό αδιέξοδο. Αντίστοιχα, ερμηνεύθηκε και η επέμβαση στην Κύπρο το 1974, με αφορμή το πραξικόπημα του Νίκου Σαμψών κατά του Αρχιεπισκόπου Μακαρίου, διότι απειλούνταν η διεθνής ισορροπία και σταθερότητα.
Για έναν εξωτερικό παρατηρητή, η συλλογιστική αυτή μπορεί να μοιάζει εξωφρενικά παράλογη. Για εκείνον όμως που διαβιοί στην τουρκική κοινωνία και έχει περάσει από τα θεσμικά ή ανεπίσημα όργανα εθνικής διαφώτισης, η συλλογιστική αυτή είναι σχεδόν επιβεβλημένη.
«Ειρήνη στην Πατρίδα, Ειρήνη στον Κόσμο»: το Τέλος
Οι πολιτικές αλλαγές σε έναν τόπο μπορεί να είναι αποτέλεσμα εκλογικής διαδικασίας. Ωστόσο, για να είναι η αλλαγή αυτή ουσιαστική, μπορεί να χρειαστούν πολυετείς πολιτικοί αγώνες, χρόνια διακυβέρνησης, ή και θεσμικών μεταρρυθμίσεων.
Οι από πολλά χρόνια αποσυνάγωγοι της πολιτικής ζωής, ισλαμιστές και παντουρκιστές εθνικιστές, αποζητούσαν την ευκαιρία να επανακάμψουν.
Μέχρι το 1946 και τις πρώτες ελεύθερες εκλογές στη χώρα, η Τουρκία παρέμενε μια αυταρχική, μονοκομματική δημοκρατία υπό στρατιωτική επιτήρηση. Η ανάρρηση στην εξουσία το 1950 του Δημοκρατικού Κόμματος (Demokrat Parti), υπό τους Celâl Bayar και Adnan Menderes, ξεκίνησε ελπιδοφόρα και για τις μειονότητες, όπως Έλληνες, Εβραίους και Αρμένιους. Κατέληξε όμως στα Σεπτεμβριανά του 1955 και στο πραξικόπημα του 1960. Από το σημείο αυτό και έπειτα, ο στρατός αποτέλεσε τον θεματοφύλακα του κεμαλικού, κοσμικού καθεστώτος.
Η ανάληψη της πολιτικής εξουσίας από τον στρατό και η οικονομική δυσπραγία τις δεκαετίες ’70 και ’80 ανέδειξαν ως εναλλακτική παντουρκιστές εθνικιστές, όπως οι Γκρίζοι Λύκοι (Bozkurt), και ισλαμιστές, όπως ο Necmettin Erbakan. Ο κεμαλισμός όμως παρέμενε η επίσημη και αδιαμφισβήτητη ιδεολογία του κράτους. Οι από πολλά χρόνια αποσυνάγωγοι της πολιτικής ζωής, ισλαμιστές και παντουρκιστές εθνικιστές, αποζητούσαν την ευκαιρία να επανακάμψουν. Για τους πρώτους, οι οποίοι είχαν κυβερνήσει τη χώρα επί δεκαετία, προτού ο ηγέτης τους Menderes οδηγηθεί στην αγχόνη, το όλο ζήτημα αποτελούσε ρεβάνς.
…ο στρατός συστηματικά απογυμνώθηκε από τον ρόλο του ως θεματοφύλακα του καθεστώτος και ο έλεγχος των ενόπλων δυνάμεων πέρασε στους ισλαμιστές-εθνικιστές για πρώτη φορά στην ιστορία της Τουρκικής Δημοκρατίας.
Η άνοδος του Abdullah Gül το 2002 και του Recep Tayyip Erdoğan το 2003 στην πρωθυπουργία αποτέλεσαν την αφετηρία της έκτοτε σταθερής, επί εικοσαετία, διακυβέρνησης της χώρας από το συντηρητικό, ισλαμικό, εθνικιστικό Κόμμα Δικαιοσύνης και Ανάπτυξης (Adalet ve Kalkınma Partisi). Με αφετηρία το 1996, το Σκάνδαλο Σουσουρλούκ (Susurluk kazası), το Σχέδιο Βαριοπούλα (Balyoz Harekâtı) το 2003, το μνημόνιο των στρατιωτικών της 27ης Απριλίου 2007, τις Δίκες της υπόθεσης Ergenekon το 2008, και το κίνημα πραξικοπήματος της 15ης Ιουλίου 2016, ο στρατός συστηματικά απογυμνώθηκε από τον ρόλο του ως θεματοφύλακα του καθεστώτος και ο έλεγχος των ενόπλων δυνάμεων πέρασε στους ισλαμιστές-εθνικιστές για πρώτη φορά στην ιστορία της Τουρκικής Δημοκρατίας.
Η άνοδος του Erdoğan και του Ahmet Davutoğlu στην εξουσία δεν προμήνυε σε τίποτα τη σημερινή κατάσταση των ελληνοτουρκικών σχέσεων, αλλά ούτε και τη σχεδόν φονταμενταλιστικά ισλαμιστική στροφή της τουρκικής κοινωνίας. Αν και με εκπεφρασμένη την ισλαμική και νεοθωμανική ατζέντα, τα πρώτα χρόνια διακυβέρνησης του AKP αποτέλεσαν τη χρυσή εποχή σύσφιξης των ελληνοτουρκικών σχέσεων.
Μέσα σε αυτά τα 20 χρόνια, όμως, τόσο η εσωτερική όσο και η εξωτερική πολιτική της Τουρκίας έχει αλλάξει δραματικά. Πλέον αποτελεί ένα κράμα παντουρκικού εθνικισμού στις ιδεολογικές γραμμές του Hüseyin Nihâl Atsız και του Alparslan Türkeş, και ισλαμισμού στα πρότυπα της Κοινωνίας των Αδελφών Μουσουλμάνων. Ο κοσμικός χαρακτήρας του κράτους έχει υπονομευτεί συστηματικά. Το δε κεμαλικό δόγμα της εναρμόνισης της εξωτερικής πολιτικής της Τουρκίας με τις δυτικές δυνάμεις έχει από καιρό εγκαταλειφθεί.
Πλέον η Τουρκία διεξάγει αυτόνομα στρατιωτικές επιχειρήσεις στη Σομαλία, στη Λιβύη, στη Συρία και στο Ιράκ. Παράλληλα, έχει δημιουργήσει λυκοφιλία με τη Ρωσία, υπονομεύοντας της νοτιοανατολική πτέρυγα του ΝΑΤΟ. Ενώ επιδιώκει την ανάδειξή της σε ηγέτιδα δύναμη του ισλαμικού κόσμου. Η δήλωση του υπουργού Εξωτερικών Mevlüt Çavuşoğlu στις 24 Ιουνίου 2022 στη Μαλάτεια πως «δεν μπορούμε ως Τουρκία να είμαστε φυλακισμένοι στα σύνορά μας» αποτελεί απλώς μια από τις πολλές δημόσιες εκφράσεις μιας ήδη από χρόνια ακολουθούμενης εξωτερικής πολιτικής.
«Ειρήνη στην πατρίδα, ειρήνη στον κόσμο, Τέλος. Τώρα, ήρθε η ώρα να καταστρέψουμε εκείνους τους εχθρούς που σχεδιάζουν να βλάψουν την πατρίδα».
Από την πλευρά των ισλαμιστών του AKP είναι σχεδόν αναμενόμενη η υπονόμευση των αρχών του κεμαλισμού – και κατ’ επέκταση του ιδίου του προσώπου του Mustafa Kemal. Σε πολιτική αφίσα του νυν υπουργού Εσωτερικών και αντιπροέδρου του κυβερνώντος κόμματος Süleyman Soylu, που κυκλοφόρησε τον Μάιο του 2021, υπάρχει η εξής φράση: «Ειρήνη στην πατρίδα, ειρήνη στον κόσμο, Τέλος. Τώρα, ήρθε η ώρα να καταστρέψουμε εκείνους τους εχθρούς που σχεδιάζουν να βλάψουν την πατρίδα».
Δεν είναι όμως μόνο οι ισλαμιστές που έχουν παρεκκλίνει από το κεμαλικό δόγμα της σταθερότητας στις διεθνείς σχέσεις. Στις εθνικές και προεδρικές εκλογές του 2018, η εθνικιστική και κεμαλική αντιπολίτευση, που σε κάποιους φαντάζει ως ο παράκλητος που θα επανεμπεδώσει τον κοσμικό, φιλοδυτικό προσανατολισμό της Τουρκίας και θα αποτελέσει πυλώνα σταθερότητας στην περιοχή, επιδόθηκε σε μια πλειοδοσία εθνικιστικής, αναθεωρητικής και επεκτατική πολιτικής. Τα γεγονότα αυτά αποτελούν περίτρανη απόδειξη πως οι κανόνες άσκησης πολιτικής της Τουρκίας έχουν αλλάξει ριζικά, και αποτελεί φρούδα ελπίδα η προσμονή μιας πολιτικής αλλαγής ώστε να βελτιωθεί η κατάσταση.
[1] Λόγος του Προφήτη Μωάμεθ
Πηγές
Jacob M. Landau, «Παντουρκισμός, το Δόγμα του Τουρκικού Επεκτατισμού», Αθήνα, 1986 | Lord Kingross, «Ataturk, a Biography of Mustafa Kemal, Father of Modern Turkey», 1964, Q.W. Morrow, New York | https://avalon.law.yale.edu/20th_century/kbpact.asp | https://web.archive.org/web/20080130162240/http://www.atam.gov.tr/index.php?Page=DergiIcerik&IcerikNo=72 | https://www.anayasa.gen.tr/1961constitution-text.pdf | https://global.tbmm.gov.tr/docs/constitution_en.pdf
Διαβάστε επίσης στην αθηΝΕΑ:
NATO: Mία Iστορική Eξέλιξη για την Ευρώπη
