“[W]hen ideas are neglected […] they sometimes acquire an unchecked momentum and an irresistible power over multitudes of men that may grow too violent to be affected by rational criticism. Over [two] hundred years ago, the German poet Heine warned the French not to underestimate the power of ideas: philosophical concepts nurtured in the stillness of a professor’s study could destroy a civilization.” [1]
“The control of nature is a phrase conceived in arrogance, born of the Neanderthal age of biology and philosophy, when it was supposed that nature existed for the convenience of man.” [2]
“When Zilu asked Confucius what his first priority would be if he were entrusted with the government of the state, the master replied, ‘To rectify names.’ The key to good government, Confucius tells us, is that words should mean the same thing to everyone. This applies to capital markets, too: investor confidence relies on clear rules and definitions.” [3]
Υπάρχουν χαρακτήρες ανθρώπων που εύκολα δέχονται, δημιουργούν ή προκαλούν την αλλαγή, και χαρακτήρες που είτε δέχονται την αλλαγή πιο δύσκολα, είτε με τον έναν ή τον άλλον τρόπο την αντιμάχονται. Η εμπειρία από τη ζωή στην Ελλάδα δείχνει πως υπάρχουν ελάχιστοι από την πρώτη κατηγορία, ενώ η πληθώρα τείνει να ανήκει στη δεύτερη κατηγορία.
Είναι κρίμα, κακό, κατάρα και ευκαιρία μαζί, λοιπόν, το γεγονός ότι το πανυπερμέγιστο ζήτημα των επόμενων ετών, δεκαετιών, του αιώνα στον οποίο ζούμε, το λένε αλλαγή: ανθρωπογενή κλιματική αλλαγή.
Λόγω της ανθρωπογενούς κλιματικής αλλαγής, η λαμπρή παρέλαση του Μαρτίου 2021 θα είναι μάλλον η τελευταία φορά που τα φρικτά πλαστικά σημαιάκια -απαραίτητο αξεσουάρ κάθε συγκέντρωσης στην Πλατεία Συντάγματος τις τρεις τελευταίες δεκαετίες- θα ανεμίζουν. Τέσσερα χρόνια μετά, η Σκανδιναβία θα απαγορεύσει αγορές αυτοκίνητων με μηχανές εσωτερικής καύσης, ενώ ως το τέλος της ερχόμενης δεκαετίας θα απαγορεύεται η χρήση των αυτοκινήτων αυτών σε παγκόσμια οικονομικά κέντρα – από το Ώκλαντ ως το Λος Άντζελες και το Λονδίνο [4]. Από το 2025, επίσης, η μεγαλύτερη δημόσια τράπεζα του πλανήτη, η Ευρωπαϊκή Τράπεζα Επενδύσεων, θα διαθέτει πλέον το 50% των κεφαλαίων της κάθε χρόνο σε “πράσινες” επενδύσεις [5].
Για ένα βλέμμα πιο μακριά στο μέλλον μας, αλλά πιο κοντά σε μας, το Πανεπιστήμιο της Ζυρίχης δημιούργησε έναν πολύ ενδιαφέροντα χάρτη που δείχνει πως το 2050, όταν η γενιά που γεννήθηκε μεταξύ 1975-1995 θα πλησιάζει προς, ή θα βρίσκεται στα χρόνια της σύνταξης, η Αθήνα θα έχει το κλίμα του Φεζ στο Μαρόκο, με τις θερμότερες μέρες του χρόνου να είναι 5,7 βαθμοί Κελσίου υψηλότερες [6] από τα σημερινά ρεκόρ.
Όλα αυτά, γιατί είχαμε μια στραβή ιδέα για τη σχέση που μπορούμε να έχουμε με τη φύση. Τα τελευταία διακόσια χρόνια δεν είχαμε υπολογίσει, δεν είχαμε κοστολογήσει σωστά ή καθόλου, τις επιπτώσεις που έχει ο τρόπος ζωής μας στον πλανήτη και τη δυνατότητά του να συνεχίζει να προσφέρει μια ποιότητα ζωής και ευκαιριών στον άνθρωπο.
Μια νεότερη ιδέα για να βγούμε από τη δεινή θέση στην οποία βρισκόμαστε λέγεται βιωσιμότητα[7] και βιώσιμη ανάπτυξη, μια έννοια με πλέον κοινά αποδεκτό ορισμό [8] που όμως συχνά εξακολουθεί να σημαίνει εντελώς διαφορετικά πράγματα, ανάλογα την περίσταση, το ακροατήριο ή το αγοραστικό κοινό.
Επειδή από τώρα και για τα επόμενα χρόνια η Ελλάδα θα κατακλύζεται από “βιωσιμότητες” και επειδή η Ελλάδα συχνά αποτελεί πρόσφορο έδαφος για το Γιαλαντζί, το τσαπατσούλικο και το επιφανειακό, είναι πολύ σημαντικό να ξέρουμε για τι πράγμα μιλάμε. Διότι, αν η βιώσιμη ανάπτυξη μπορεί να προσφέρει έναν τρόπο σκέψης που θα αποτρέψει τον αφανισμό του τρόπου ζωής μας, τότε πρέπει να ξέρουμε τι είναι βιώσιμο και τι προφασίζεται τη βιωσιμότητα.
Ο δρόμος προς τον ορισμό [9]
Από το 1950 αρχίσαν να εμφανίζονται ρεύματα στην Ευρώπη και τις ΗΠΑ, συχνά άσχετα και καμία φορά αντιφατικά μεταξύ τους, που κοινό είχαν το γεγονός ότι ιχνηλατούσαν απαντήσεις στο ερώτημα: “μπορούμε να ζούμε με αυτόν τον τρόπο ζωής που έχουμε σήμερα στη Δύση, για πάντα;”.
Το ερώτημα απασχόλησε επιστήμονες της οικολογίας, βιολόγους, οικολογικά πολιτικά κινήματα, γεωλόγους, ΜΚΟ, ινστιτούτα ερευνών και οικονομολόγους ακαδημαϊκά για περίπου τριάντα πέντε χρόνια. Στην προσπάθειά τους να απαντήσουν το ερώτημα, ο καθένας με την έρευνα και τη δράση του, κατέληξαν να συμβάλλουν, άλλοι λίγο, άλλοι περισσότερο, άλλοι καθόλου στον σημερινό όρο “βιωσιμότητα”, έναν ορισμό που τελικά διατυπώθηκε το 1987.
Η προσπάθεια της επιστήμης της οικολογίας εστιάστηκε στη μέτρηση φυσικών συσχετισμών και των ζωντανών οργανισμών, που μπορούν να “σηκώσει” ένα δεδομένο οικοσύστημα πριν αυτό κορεσθεί και καταρρεύσει και πήρε τον όρο Φέρουσα Ικανότητα. Η φέρουσα ικανότητα ενός οικοσυστήματος είναι ο αριθμός (κιλά ζωντανών οργανισμών ανά τετραγωνικό χιλιόμετρο) που “αντέχει” μια περιοχή. Έτσι η βιωσιμότητα ενός οικοσυστήματος κρίνεται από το αν ο αριθμός βιωσιμότητας του οικοσυστήματος υπερβαίνει τον αριθμό κορεσμού του οικοσυστήματος. Η βιωσιμότητα όπως γεννήθηκε μέσα από την οικολογία ήταν ένα νούμερο, ένας μετρήσιμος αριθμός.
Οι πρώτοι νόμοι για τη προστασία του περιβάλλοντος στις ΗΠΑ και τη χρήση ανανεώσιμων πηγών ενέργειας προήλθαν επίσης από τη δράση κινημάτων της οικολογίας. Ανησυχίες για την αλόγιστη χρήση φυσικών πόρων και την υποβάθμιση του φυσικού περιβάλλοντος είχαν σαν αποτέλεσμα την ίδρυση του EPA [10], έτσι ώστε να διατηρηθούν και να προστατευθούν φυσικοί πόροι και τόποι, καθώς και να χρησιμοποιούνται ανανεώσιμοι πόροι. Η βιωσιμότητα εδώ εμφανίστηκε ως διατήρηση και ως διαχείριση. Η έννοια της βιωσιμότητας σε αυτό το ρεύμα είχε ανασταλτικό χαρακτήρα, όχι “πώς να κάνεις κάτι”, αλλά “πώς να μη μπορείς κάνεις κάτι”.
Η βιομηχανοποίηση της αγροτικής παραγωγής και η χρήση τεχνολογίας για την αύξηση της παραγωγής ανά στρέμμα οδήγησε σε μια κριτική κατά τεχνολογίας που εστιαζόταν στις καταστροφικές συνέπειες που είχε σε παραδοσιακούς τρόπους ζωής και κοινωνικής οργάνωσης. Σύμφωνα με αυτή την κριτική, μη βιώσιμο είναι οτιδήποτε επεμβαίνει σε παραδοσιακούς τρόπους καλλιέργειας και κοινωνικής οργάνωσης που απορρέουν από την παραδοσιακή καλλιέργεια. Η έννοια της βιωσιμότητας σε αυτό το ρεύμα σκέψης αναπτύχθηκε βλέποντας τη βιωσιμότητα ως συντήρηση και αναδύεται συχνά όποτε μιλάμε για “βιολογικά” προϊόντα ή προϊόντα παραδοσιακής καλλιέργειας [11].
Για κάποιους συγγραφείς [12] τη δεκαετία του 1970 η ανάπτυξη ως αυτοσκοπός ήταν βλαβερή αυτή καθ’ εαυτή, οικονομικά ασταθής και επικίνδυνη, αφού είχε ως αποτέλεσμα να καταπέφτουμε από κρίση σε κρίση, κάθε φορά προκαλώντας μεγαλύτερες καταστροφές στον πλανήτη. Κοντολογίς, η ανάπτυξη δεν είναι βιώσιμη. Σύμφωνα με αυτό το ρεύμα, μια κοινωνία μπορεί να είναι βιώσιμη μόνο αφού γίνει μια στροφή από την έμφαση στην ανάπτυξη προς μια κοινωνία που θα δίνει έμφαση σε στόχους κοινωνικούς και ηθικούς. Αυτό το ρεύμα επηρέασε το σύγχρονο ορισμό της βιώσιμης ανάπτυξης, στο βαθμό που εισήγαγε μια σχέση της βιωσιμότητας με ηθικούς στόχους.
Το 1977 ο καθηγητής Ignacy Sachs του Centre International de Recherche sur l’Environnement et le Développement του Παρισιού έγραψε το “Τα Κύρια Χαρακτηριστικά της Ανάπτυξης”. Στο δοκίμιο, ο Sachs εφηύρε τον όρο οίκο-ανάπτυξη και τον όρισε ως “μια προσέγγιση προς την ανάπτυξη που στόχο έχει τον εναρμονισμό κοινωνικών και οικονομικών στόχων με μια οικολογικά ορθή διαχείριση […] σε πνεύμα αλληλεγγύης προς τις μελλοντικές γενιές” [13]. Ο Sachs και η οίκο-ανάπτυξη ουσιαστικά αντηχούν τον σημερινό ορισμό της βιωσιμότητας, χωρίς όμως να χρησιμοποιεί τον όρο.
Τα Ηνωμένα Έθνη, ο ορισμός της βιώσιμης ανάπτυξης και οι στόχοι
Από το 1972 γίνεται μια προσπάθεια να βρεθεί ένας κοινός τόπος μεταξύ της ανησυχίας για τον τρόπο οικονομικής ανάπτυξης στις αναπτυγμένες οικονομίες και της θέλησης των χωρών του οικονομικά αναπτυσσόμενου κόσμου η αναθεώρηση της ανάπτυξης αυτή να μη δημιουργήσει μηχανισμούς αποανάπτυξης των ιδίων.
Τα Ηνωμένα Έθνη διοργανώσαν το πρώτο συνέδριο για το περιβάλλον στη Στοκχόλμη το 1972, ενώ ακολούθησαν συνέδρια, συμπόσια και συναντήσεις το 1974 και το 1978. Το 1983, η Γενική Συνέλευση του ΟΗΕ δημιουργεί μια επιτροπή για να εξετάσει όλες τις πτυχές της σχέσης μεταξύ περιβάλλοντος και ανάπτυξης. Η επιτροπή εξέδωσε το 1987 το πόρισμα “Our Common Future” [14]. Το πόρισμα περιέχει και έναν ορισμό για τη βιώσιμη ανάπτυξη:
“Humanity has the ability to make development sustainable to ensure that it meets the needs of the present without compromising the ability of future generations to meet their own needs. The concept of sustainable development does imply limits – not absolute limits but limitations imposed by the present state of technology and social organization on environmental resources and by the ability of the biosphere to absorb the effects of human activities. But technology and social organization can be both managed and improved to make way for a new era of economic growth […] Sustainable global development requires that those who are more affluent adopt life-styles within the planet’s ecological means – in their use of energy, for example. Further, rapidly growing populations can increase the pressure on resources and slow any rise in living standards; thus sustainable development can only be pursued if population size and growth are in harmony with the changing productive potential of the ecosystem […] sustainable development is not a fixed state of harmony, but rather a process of change in which the exploitation of resources, the direction of investments, the orientation of technological development, and institutional change are made consistent with future as well as present needs. We do not pretend that the process is easy or straightforward. Painful choices have to be made. Thus, in the final analysis, sustainable development must rest on political will.” [15]
Έχει αξία να δει κανείς τι περιέχει και τι δεν περιέχει ο ορισμός της βιώσιμης ανάπτυξης. Ο ορισμός της βιώσιμης ανάπτυξης δεν περιέχει την έννοια της φέρουσας ικανότητας ενός οικοσυστήματος και δεν προτρέπει στη χρήση παραδοσιακών μεθόδων για την επίτευξη της βιωσιμότητας. Η διαχείριση των φυσικών πόρων περιορίζεται στον βαθμό που το επιτρέπει η τεχνολογία που διαθέτουμε σήμερα. Η έννοια βιωσιμότητα είναι ποια απόλυτα συνυφασμένη με την ανάπτυξη, δηλαδή, δύναται να έχουμε ανάπτυξη και να είναι βιώσιμη, και ορίζεται μέσα από ηθικά πλαίσια. Ειδικά αναφέρεται η έννοια της διαγενεακής δικαιοσύνης από την οίκο-ανάπτυξη.
Το πόρισμα έθεσε τις βάσεις για την πορεία όλων των επιτροπών, επιστημονικών ερευνών και συναντήσεων για το κλίμα από το 1987 ως σήμερα. Ενδεικτικά το 1989 δημιουργείτε το IPCC η Διακυβερνητική Επιτροπή για την Αλλαγή του Κλίματος, και το 1992 λαμβάνει χώρα το πρώτο παγκόσμιο συνέδριο για το κλίμα στο Ρίο ντε Τζανέιρο. Το 1998 υπογράφεται στο Κιότο το πρωτόκολλο για το περιβάλλον. Από το 2015 υπάρχουν οι δεκαεπτά στόχοι βιώσιμης ανάπτυξης του ΟΗΕ [16] που λειτουργούν σαν “το μονοπάτι που μας οδηγεί σε ένα κόσμο δικαιότερο, πιο ειρηνικό και ευημερούντα, και σε έναν υγιή πλανήτη. Είναι επίσης μια πρόσκληση για αλληλεγγύη μεταξύ των γενεών” [17]. Από το 2016 ξεκίνησε και η ισχύ της Συνθήκης του Παρισιού για το κλίμα που “κλειδώνει” τις χώρες του πλανήτη.
Τώρα
Προχθές, την ώρα που το περιφερειακό συμβούλιο του Βένετο απέρριπτε δέσμη μέτρων για την κλιματική αλλαγή, πλημμύρισε η αίθουσα που συνεδρίαζε [18]. Η Ευρωπαϊκή Επιτροπή έχει θέσει πρώτο και κύριο στόχο της τη βιώσιμη ανάπτυξη της Ευρωπαϊκής Ένωσης [19]. Ακόμη και μια από τις μεγαλύτερες εταιρείες της πλέον ρυπογόνος βιομηχανίας του πλανήτη μιλάει για βιωσιμότητα [20], ή τέλος πάντων όπως θέλει να την ορίζει η ίδια.
Γιατί ο κόσμος αλλάζει, και η αλλαγή φθάνει και στην Ελλάδα.
Πηγές:
Περιφερειακό Κέντρο Πληροφόρησης των Η.Ε. (2015). Στόχοι για τη Βιώσιμη Ανάπτυξη. Retrieved from https://www.unric.org/el/index.php?option=com_content&view=category&layout=blog&id=36&Itemid=71
Berlin, I. (1969). Two Concepts of Liberty in Four Essays on Liberty. Oxford, England: Oxford University Press.
Daly, H. (1973). Toward a Steady State Economy. New York, NY: W.H. Freeman & Com.
Environmental Protection Agency. (2013). Web Archive. Retrieved from Environmental Protection Agency: https://web.archive.org/web/20130502230314/http://yosemite.epa.gov/r10/oi.nsf/8bb15fe43a5fb81788256b58005ff079/398761d6c3c7184988256fc40078499b!OpenDocument
ETH Zurich. (2019). Current vs. Future Cities. Retrieved from Current vs. Future Cities: https://crowtherlab.pageflow.io/cities-of-the-future-visualizing-climate-change-to-inspire-action#213121
euractiv.com. (2019, 9 24). Werner Hoyer We Aim for Climate In Everything We do . Retrieved from Euractiv: https://www.euractiv.com/section/energy-environment/interview/eibs-werner-hoyer-we-aim-for-climate-in-everything-we-do/https://www.euractiv.com/section/energy-environment/interview/eibs-werner-hoyer-we-aim-for-climate-in-everything-we-do/
Kidd, C. W. (1992). Evolution of Sustainability. Journal of Agricultural and Environmental Ethics , 2-23.
Lapham, L., & Carson, R. (2019, Fall). Paying the Piper. Lapham’s Quartetly, p. 13.
Meadows, D. (1972). The Limits to Growth. New York, NY: Universe Books .
Phase-out of Fossil Fuel Vehicles. (2019, 11 5). Retrieved from Wikipedia: https://en.wikipedia.org/wiki/Phase-out_of_fossil_fuel_vehicles
Romani, A. (2019, 11 6). Climate Solutions: Confucius and Green Finance. Retrieved from European Investment Bank: https://www.eib.org/en/essays/green-bond-market
Von der Leyen, U. (2019). A Union that Strives for More. Retrieved from https://ec.europa.eu/commission/sites/beta-political/files/political-guidelines-next-commission_en.pdf
World Commission on Environment and Development. (1987). Our Common Future . Retrieved from Report of the World Commission on Environment and Development: Our Common Future: https://sustainabledevelopment.un.org/content/documents/5987our-common-future.pdf
Υποσημειώσεις:
[1] (Berlin, 1969).
[2] (Lapham & Carson, 2019).
[3] (Romani, 2019).
[4] (Phase-out of fossil fuel vehicles, 2019). Στην Ελλάδα οι παραπάνω ημερομηνίες συμπίπτουν με την εκκίνηση εξόρυξης πετρελαίων.
[5] (euractiv.com, 2019).
[6] (ETH Zurich, 2019).
[7] Ο όρος βιωσιμότητα πρωτοεμφανίζεται το 1713 σε ένα Γερμανικό εγχειρίδιο για την διαχείριση της υλοτομίας που σκοπό είχε την οργάνωση της δασικής παραγωγής ώστε τα δάση να μπορούν προσφέρουν υλοτομικές δραστηριότητες και στις επόμενες γενιές.
[8] Από τα περισσότερα κράτη μέλη του ΟΗΕ.
[9] Βασίστηκα κατά κύριο λόγο στο (Kidd, 1992).
[10] (Environmental Protection Agency, 2013) ο σύνδεσμος έχει «κατέβει» από την τωρινή ηγεσία του EPA.
[11] Ειδικά για την παραδοσιακή καλλιέργεια, είναι πολλή συχνά αλήθεια ότι δεν είναι ούτε βιώσιμη ούτε περιβαλλοντικά επωφελής. Δυστυχώς ταιριάζει σε ένα δυνατό παραδοσιόπληκτο κομμάτι της ελληνικής κοινωνίας.
[12] Δείτε για παράδειγμα (Meadows, 1972) (Daly, 1973).
[13] (Kidd, 1992).
[14] (World Commission on Environment and Development, 1987).
[15] (World Commission on Environment and Development, 1987) [προσέθεσα την έμφαση στο κείμενο].
[16] (Περιφερειακό Κέντρο Πληροφόρησης των Η.Ε., 2015).
[17] António Guterres Γ.Γ. ΟΗΕ (Περιφερειακό Κέντρο Πληροφόρησης των Η.Ε., 2015)
[18] https://edition.cnn.com/2019/11/14/europe/veneto-council-climate-change-floods-trnd-intl-scli/index.html?fbclid=IwAR0Ejx_UCIhawFy5QH48b96wpZGBVEH1czLaOuayXXURFaCxOatw8Pi8NdY
[19] (Von der Leyen, 2019)
[20] https://www.visualatelier8.com/fashion/2019/8/1/prada-re-nylon-sustainable-future
