Η Συμφωνία αρ. 9 σε ρε ελάσσονα, έργο 125, όπως ονομάζεται επίσημα το εμβληματικό έργο του σπουδαίου Γερμανού μουσικού Ludwig Van Beethoven, ολοκληρώθηκε το 1824 και παρουσιάστηκε επίσημα τον Μάιο της ίδιας χρονιάς. Στην πρεμιέρα, στο Theatre am Kärntnertor της Βιέννης, το μουσικόφιλο κοινό έζησε μια αξέχαστη εμπειρία.
Εκείνη η Πρώτη Φορά
Όχι μόνο άκουσε για πρώτη φορά αυτήν τη συγκλονιστική μουσική αλλά παρακολούθησε κι ένα μάλλον παράξενο θέαμα: τον ίδιο τον Beethoven να παραληρεί με παθιασμένες κινήσεις «σαν να θέλει να παίξει όλα τα όργανα μαζί και να τραγουδήσει όλους τους στίχους της χορωδίας», όπως θυμάται ο βιολιστής Joseph Böhm. Ωστόσο, μαέστρος δεν ήταν ο Beethoven: την ορχήστρα διηύθυνε o Michael Umlauf, ο οποίος είχε συμφωνήσει να βρίσκονται και οι δύο στη σκηνή προκειμένου ο συνθέτης να καθορίζει (και καλά) το tempo.
Κρυφά, όμως, ο Umlauf είχε ειδοποιήσει τους μουσικούς να αγνοούν τις υποδείξεις του Beethoven. Στην πραγματικότητα, η παρουσία του ήταν καθαρά τιμητική, δεδομένου πως ήταν πια τελείως κωφός. Η μόνη αισθητηριακή επαφή με το αριστούργημα που είχε δημιουργήσει, ήταν η αίσθηση του ρυθμού, το γύρισμα των σελίδων της παρτιτούρας και οι κινήσεις των μουσικών.
Όντας μάλιστα λίγα μουσικά μέτρα «πίσω» από την ορχήστρα, ο Beethoven συνέχισε να διευθύνει και αφού το κοινό ξέσπασε σε θερμό, παρατεταμένο χειροκρότημα μετά τις τελευταίες νότες. Μόνο όταν η contralto Caroline Unger τον έστρεψε προς την κατάμεστη αίθουσα συνειδητοποίησε συγκινημένος την τεράστια επιτυχία του. Ο ίδιος δεν είχε ακούσει ούτε μία νότα με τα αυτιά παρά μόνο με τη φαντασία του.
Το Μεγαλείο του Έργου
Η Συμφωνία αρ. 9 αποτελεί ορόσημο, επανάσταση και μια από τις επιδραστικότερες στιγμές στην ιστορία της κλασικής μουσικής. Συνθετικά ο Beethoven έφτασε στο αποκορύφωμα της ριζοσπαστικής έμπνευσής του, καταργώντας κανόνες και προτάσσοντας ελεύθερα το συναίσθημα.
Επιπλέον, καινοτόμησε χρησιμοποιώντας χορωδία και σολίστ λυρικού τραγουδιού σε ένα μουσικό είδος που μέχρι τότε ήταν αποκλειστικά οργανικό, ενώ για πρώτη φορά η διάρκεια του έργου ξεπερνούσε το σύνηθες (για Συμφωνίες) όριο της μίας ώρας. Όλα αυτά βεβαίως ξένισαν τους σύγχρονούς του συνθέτες και κριτικούς, που έφτασαν μέχρι και να τον αποδοκιμάσουν.
Όμως τίποτα δεν μπόρεσε να επισκιάσει το μεγαλείο και την ομορφιά της τελευταίας ολοκληρωμένης Συμφωνίας του Beethoven. Η σύνθεση επηρέασε καταλυτικά τους συνθέτες των επόμενων γενεών και εξακολουθεί μέχρι σήμερα να συγκινεί και να ενθουσιάζει.
Στα τέσσερα μέρη του έργου, εκφράζεται μεγαλοφυώς και με συναρπαστικό τρόπο η κοσμοθεωρία του συνθέτη, φιλοσοφικές ιδέες αλλά και πανανθρώπινες αξίες, όπως η αγάπη, η ευγνωμοσύνη, η αδελφοσύνη, η ελευθερία και η ενότητα. Όλα αυτά κορυφώνονται στο τελευταίο μέρος, όπου ο Beethoven πλαισιώνει μουσικά τους στίχους της «Ωδής στη Χαρά» του Friedrich Schiller.
Τα σημειωματάριά του μαρτυρούν πως από το 1793 –ο 22χρονος τότε συνθέτης– «φλέρταρε» με την ιδέα να μελοποιήσει αυτό το γοητευτικό, αισιόδοξο ποίημα. Μάλιστα, ακόμη και όταν αποφάσισε να το συμπεριλάβει στη Συμφωνία αρ. 9, έγραψε και απέρριψε πάνω από 200 διαφορετικές εκδοχές του βασικού μουσικού θέματος.
Η εμπνευσμένη ενορχήστρωση και η προκλητική χορωδιακή γραφή του τελευταίου μέρους οδηγούν τελικά σε ένα εντυπωσιακό φινάλε-γιορτή της ανθρωπότητας. Μιας ανθρωπότητας χωρίς διακρίσεις και διαφορές όπου «όλοι οι άνθρωποι θα είναι αδέλφια», όπως την περιγράφει ο Schiller και την οραματίστηκε και ο ίδιος ο Beethoven.
Μια Πολιτική Συμφωνία
Στο πέρασμα των χρόνων πολλές και εντελώς διαφορετικές κοινωνικές και πολιτικές ομάδες θέλησαν να οικειοποιηθούν τη μουσική και τον πλούτο ιδεών που προβάλλει η «Ενάτη Συμφωνία». Τις περισσότερες φορές, όμως, παραποιώντας το βαθύτερο μήνυμα ενότητας που πρεσβεύει.
Αξίζει πάντως να αναφερθεί πως τα Χριστούγεννα του 1989 ο Leonard Bernstein με ορχήστρα μουσικών απ’ όλο τον κόσμο έπαιξαν το έργο για να γιορτάσουν την πτώση του Τείχους του Βερολίνου, ενώ το 1985 το μουσικό μέρος της «Ωδής στη Χαρά» έγινε ο επίσημος Ύμνος της Ευρωπαϊκής Ένωσης. Επίσης, μέρη της σύνθεσης έχουν χρησιμοποιηθεί σε ταινίες όπως η Νοσταλγία, Το Κουρδιστό Πορτοκάλι, Ο Κύκλος των Χαμένων Ποιητών, Πολύ σκληρός για να πεθάνει κ.ά.
Αστικός Μύθος ή μια Ωραία Ιστορία;
Τέλος, υπάρχει ένας αστικός μύθος που υποστηρίζει πως, όταν οι εταιρείες format ήχου πειραματίζονταν για την τελική μορφή του compact disc (CD), όρισαν τη διάρκειά του στα 74 λεπτά (με διάμετρο 12 εκατοστά) ακριβώς για να χωράει μια πλήρη ηχογράφηση της Συμφωνίας αρ. 9, που κυμαίνεται από 65 μέχρι 74 λεπτά, αναλόγως την εκτέλεση.
Η Δική μου 9η
Ακούστε τη Συμφωνία αρ. 9 σε μια από τις αγαπημένες μου ηχογραφήσεις του 1957. Η «Ωδή στη Χαρά» ακούγεται στο τέταρτο μέρος. Παίζει η βρετανική Philharmonia Orchestra υπό τον Otto Klemperer. Τα μέρη:
1. Allegro ma non Troppo, un Poco Maestoso 00:00
2. Molto Vivace – Presto 17:02
3. Adagio Molto e Cantabile – Andante Moderato 32:40
4. Presto – Allegro Assai 47:41
Friedrich Schiller «Ode an die Freude» – 1785
Χαρά, κάλλος θείας φεγγοβολής
Κόρη των Ηλυσίων,
Εισβάλλουμε μεθυσμένοι από φωτιά,
Ουράνια, στον ιερό σου τόπο.
Εσύ ενώνεις με τα μάγια σου
Εκείνα που χώρισε η δύναμη του συρμού·
Όλοι οι άνθρωποι γίνονται αδέλφια,
Όπου πλανάται η ανάλαφρη φτερούγα σου.
Εκείνος που του χαμογέλασε η τύχη
Να ’ναι φίλος ενός φίλου,
Εκείνος που κατέκτησε μία καλοσυνάτη γυναίκα,
Ας σμίξει εδώ τη χαρά του με τη δική μας!
Ναι – όποιος έχει σ’ αυτή τη γη έστω και μία ψυχή
Που να μπορεί να την πει δική του!
Και οι άλλοι ας φύγουνε λαθραία
Θρηνώντας που δεν ανήκουν σ’ αυτή την κοινότητα.
Όλα τα πλάσματα πίνουν τη χαρά
Απ’ τα στήθη της φύσης.
Όλοι οι καλοί, όλοι οι κακοί
Ακολουθούν τα ρόδινά της ίχνη.
Μας έδωσε φιλιά, σταφύλια,
Έναν φίλο δοκιμασμένο στο θάνατο.
Έδωσε στο σκουλήκι την ηδονή
Και το χερουβείμ στέκεται μπροστά στον Θεό!
Χαρούμενα, όπως πετούν οι ήλιοι της
Διασχίζοντας τη θαυμαστή πεδιάδα του ουρανού,
Τρέξτε, αδέλφια, ακολουθήστε το δρόμο σας,
Χαρούμενοι, σαν ήρωες που τρέχουν προς τη νίκη.
Αγκαλιαστείτε, εκατομμύρια πλάσματα.
Αυτό το φιλί ας πάει στον κόσμο όλο!
Αδέλφια, πάνω από τον έναστρο θόλο,
Πρέπει να υπάρχει ένας φιλεύσπλαχνος πατέρας.
Προσκυνάτε, εκατομμύρια πλάσματα;
Κόσμε, διαισθάνεσαι τον Δημιουργό;
Ψάξε τον πάνω από το στερέωμα!
Θα πρέπει να ζει πάνω από τ’ αστέρια.
[Από τη μελέτη του Esteban Buch, Beethoven – H Ενάτη Συμφωνία – Μια πολιτική ιστορία (εκδόσεις Χρήστος Ε. Δαρδανός, 2003, μτφρ. Έλενα Αναστασάκη)].
