Η πρώτη επέτειος από τον θάνατο του Μίκη Θεοδωράκη (2.9.2021) έγινε αφορμή γι’ αυτό το μικρό αφιέρωμα αναφοράς στα δύο εμβληματικά ποιητικά έργα του Γιάννη Ρίτσου «Επιτάφιος» και «Ρωμιοσύνη», καθώς οι δύο αυτές ποιητικές δημιουργίες μελοποιήθηκαν συναρπαστικά από τον μεγάλο μας συνθέτη.
Επιτάφιος
«Θεσσαλονίκη. 1936. Μια μάνα, καταμεσίς του δρόμου, μοιρολογάει το σκοτωμένο παιδί της. Γύρω της και πάνω της, βουίζουν και σπάζουν τα κύματα των διαδηλωτών – των απεργών καπνεργατών. Εκείνη συνεχίζει το θρήνο της».
Με αυτές τις λέξεις ο Γιάννης Ρίτσος προλογίζει τον «Επιτάφιο». Καθώς, αφορμή και έμπνευση για τη σύνθεσή του, αποτέλεσε η μεγάλη απεργία και διαδήλωση των καπνεργατών το 1936 στη Θεσσαλονίκη, η οποία αντιμετωπίστηκε βίαια από τους αστυνομικούς, αφήνοντας πίσω 12 νεκρούς διαδηλωτές.
Η Τραγική Εικόνα
Την επόμενη μέρα, στα πρωτοσέλιδα κάποιων εφημερίδων απεικονιζόταν μια μητέρα να θρηνεί το νεκρό παιδί της στη διασταύρωση των οδών Βενιζέλου και Εγνατίας. Η σκληρή εικόνα τάραξε τον Γιάννη Ρίτσο ο οποίος, όπως έχει σημειώσει, κλείστηκε στη σοφίτα του κι έγραφε για δύο μερόνυχτα, χωρίς να φάει και να κοιμηθεί. Στη συνέχεια παρέδωσε τα πρώτα τρία μέρη, από τα 20 συνολικά, τα οποία δημοσιεύτηκαν υπό τον τίτλο «Μοιρολόι» στην εφημερίδα Ριζοσπάστης.
Η Πρώτη Έκδοση
Τα 10.000 βιβλία –με τίτλο «Επιτάφιος – (Τραγούδια για το Μακελειό της Θεσσαλονίκης)»– που κυκλοφόρησαν έναν μήνα αργότερα από τον εκδοτικό οίκο της εφημερίδας και περιλάμβαναν 14 άσματα εξαντλήθηκαν πολύ γρήγορα, με τα τελευταία 250 τελευταία βιβλία να καίγονται ως «ανατρεπτικά» στους Στύλους του Ολυμπίου Διός. Η ολοκληρωμένη έκδοση και των 20 ασμάτων έγινε το 1956 από τις εκδόσεις Κέδρος.
Η Μελοποίηση του Επιταφίου
Τρία χρόνια αργότερα, ο Μίκης Θεοδωράκης στο Παρίσι, περιμένοντας τη γυναίκα του να ψωνίσει, σημειώνει νότες πάνω στους στίχους που του έχει στείλει ο Ρίτσος. Η αρχική ενορχήστρωση του Μάνου Χατζιδάκι με τη Νάνα Μούσχουρη στα φωνητικά δεν άρεσε ούτε στον Θεοδωράκη ούτε στον Ρίτσο. Οπότε ο Μίκης Θεοδωράκης, κάνοντας δική του ενορχήστρωση και αναθέτοντας την ερμηνεία στον Γρηγόρη Μπιθικώτση, παρέδωσε τελικά στον κόσμο ένα θρυλικό άσμα. Έναν επιτάφιο θρήνο –που σαφώς παραπέμπει στον αντίστοιχο θρήνο της Παναγίας μπροστά στον νεκρό Ιησού, καθώς και σε παραδοσιακά μοιρολόγια– μια συγκλονιστική στιγμή της μελοποιημένης ποίησης.
Ρωμιοσύνη
«Αυτά τα δέντρα δε βολεύονται με λιγότερο ουρανό,
αυτές οι πέτρες δε βολεύονται κάτου απ᾿ τα ξένα βήματα,
αυτά τα πρόσωπα δε βολεύονται παρά μόνο στον ήλιο,
αυτές οι καρδιές δε βολεύονται παρά μόνο στο δίκιο».
Από τους πρώτους στίχους της «Ρωμιοσύνης» γίνεται σαφές του «τι θέλει να πει ο ποιητής». Γραμμένη το διάστημα 1945-1947, σε μια κρίσιμη ιστορική περίοδο για την Ελλάδα μεταξύ Β’ Παγκοσμίου Πολέμου και Εμφυλίου, αποτελεί μια ωδή στην ελευθερία και τη δικαιοσύνη. Κέντρο της ποίησης του Γιάννη Ρίτσου –και εδώ– ο άνθρωπος, τα συναισθήματα, οι ανησυχίες, και κυρίως η βαθιά ανάγκη του να αντισταθεί σε καθετί που του στερεί τον ανοιχτό ορίζοντα και το φως. Πραγματικά και συμβολικά.
Η Ελλάδα της Ρωμιοσύνης
Στο ποίημα παρατηρούνται αναφορές στη μυθολογία και στο Βυζάντιο, στην Επανάσταση του ’21, στη λαϊκή παράδοση και στη νεότερη Ελλάδα καθιστώντας τον χωροχρόνο των στίχων αδιευκρίνιστο αλλά ουσιώδη, καθώς εστιάζει σε όλα όσα προσδιορίζουν την ελληνική ταυτότητα στο πέρασμα των αιώνων, χωρίς στοιχεία εθνικισμού ή «εθνικής υπερηφάνειας». Ακόμη και ο τίτλος, «Ρωμιοσύνη», εκφράζει τη συνειδητοποίηση πως η ιστορία του τόπου μας είναι απόλυτα συνδεδεμένη με τους απλούς ανθρώπους της και τους διαρκείς αγώνες τους ενάντια σε κάθε είδους ζυγό, αλλά και με το όραμα για έναν καλύτερο και δικαιότερο κόσμο.
Η Μελοποίηση της Ρωμιοσύνης
Το ποίημα αποτελείται από επτά μέρη και πρωτοκυκλοφόρησε το 1954 στην ποιητική συλλογή «Αγρυπνία» από τις εκδόσεις Πυξίδα. Το 1966, μια ταραγμένη χρονιά για την πολιτική κατάσταση στην Ελλάδα, ο Μίκης Θεοδοωράκης επιστρέφει σπίτι του τραυματισμένος ελαφρά από μια συμπλοκή με την αστυνομία κατά τη διάρκεια του αγιασμού των υδάτων στο λιμάνι του Πειραιά.
Ο ίδιος θα πει: «Τη Ρωμιοσύνη μου την είχαν φέρει στο σπίτι γυναίκες κρατουμένων πολλά χρόνια πριν. Είχαν περάσει πρώτα από τον Ρίτσο, που διάλεξε ο ίδιος τα αποσπάσματα από τη δοκιμασία για να μου τα εμπιστευθεί. Όμως τα χειρόγραφα σκεπάστηκαν από άλλα. Χάθηκαν. Ξεχάστηκαν. Ώσπου εκείνη ακριβώς τη στιγμή κάποιο χέρι (χωρίς να ξέρει κανείς το πώς και το γιατί) τα ανέσυρε και τα ακούμπησε στο πιάνο. Είχαν προηγηθεί συγκρούσεις στον Πειραιά με την Αστυνομία. Ο άγριος ξυλοδαρμός και η κακοποίησή μου, γεγονότα που με επηρέασαν βαθιά. Τόσο που, μόλις διάβασα τον πρώτο στίχο “Αυτά τα δέντρα δεν βολεύονται με λιγότερο ουρανό…”, κάθισα, όπως ήμουν λερωμένος με λάσπη και αίματα, και συνέθεσα μονορούφι τη “Ρωμιοσύνη”».
Νέες Επετειακές Μουσικές Κυκλοφορίες
Αξίζει να αναφέρουμε πως πολύ πρόσφατα, με αφορμή την πρώτη επέτειο από τον θάνατο του Μίκη Θεοδωράκη, και ως ελάχιστο φόρο τιμής στη μνήμη του, κυκλοφόρησε ψηφιακά η επανεκτέλεση των δύο αυτών εμβληματικών ποιητικών έργων του Γιάννη Ρίτσου. Έτσι, οι εκδόσεις «Ελληνικά Γράμματα», σε συνεργασία με το Ogdoo Music Group, παρουσιάζουν τις σπουδαίες αυτές δημιουργίες με ερμηνευτές τη Φωτεινή Βελεσιώτου («Επιτάφιος») και τον Μίλτο Πασχαλίδη («Ρωμιοσύνη») . Η μουσική εκτέλεση των δύο έργων έχει την υπογραφή της Λαϊκής Ορχήστρας «Μίκης Θεοδωράκης». Τα albums είναι διαθέσιμα σε όλες τις ψηφιακές πλατφόρμες, ενώ προσεχώς θα κυκλοφορήσουν και σε συλλεκτικό αριθμημένο διπλό LP.
Μπορείτε να ακούσετε ολόκληρα τα άλμπουμ εδώ:
Διαβάστε ακόμη στην αθηΝΕΑ:
Δέκα Ερωτήσεις Αναζητούν Συγγραφέα | Χίλντα Παπαδημητρίου
Βιβλία Εναντίον Ταινιών: Το Αιώνιο Δίλημμα
Μουσείο Β&Ε Γουλανδρή: Ο Φώτης Κόντογλου και η Επιρροή του Στους Νεότερους
