Συνηθίζουμε να «μετράμε» την εξέλιξη, την ανάπτυξη και τη βελτίωση των κοινωνιών με οικονομικούς και τεχνοκρατικούς όρους. Ωστόσο αξίζει να υπολογίζουμε και άλλα ποιοτικά και περισσότερο ανθρωπιστικά χαρακτηριστικά που αλλάζουν μέσα στα χρόνια, υποδηλώνοντας μια νέα «κοινωνική ωριμότητα». Αλλαγές, επαναπροσδιορισμούς και απόψεις που αποκρυσταλλώνονται και ευνοούν τη συνύπαρξη. Ακόμη κι αν οι νέες τάσεις αμφισβητούνται από κάποιους, η ορμή, η αλήθεια και η δύναμή τους καταφέρνουν να σπάνε τα βαθιά ριζωμένα στερεότυπα, αποδεικνύοντας, τελικά, τη φωτεινή αξία τους. Κάτι τέτοιο συμβαίνει τα τελευταία χρόνια με την ψυχική υγεία.
Η Ψυχική Υγεία σε Προτεραιότητα
Ο Παγκόσμιος Οργανισμός Υγείας πρόσφατα έθεσε την ψυχική υγεία και ευεξία ως παγκόσμια προτεραιότητα. Αλλά και στην Ελλάδα –δειλά αλλά σταθερά– η ψυχική υγεία τείνει να αποβάλλει από πάνω της τα «ταμπού». Οι ψυχικές ασθένειες γίνονται πια περισσότερο «ορατές»: το πρώτο και πολύ βασικό βήμα για την αναγνώριση και τοποθέτησή τους στο κοινωνικό πλαίσιο.
Στην ανάγκη, λοιπόν, προσανατολισμού της κοινωνίας σε ένα μοντέλο ψυχικής υγείας που δεν εστιάζει μόνο στην απουσία ψυχικής νόσου αλλά και στην προαγωγή της ευεξίας και της ποιότητας ζωής όλων των μελών της, εκτός από την επιστήμη –που ούτως ή άλλως έχει ουσιαστικό ρόλο–, η τέχνη αποδεικνύεται βασικός, όμορφος σύμμαχος.
Ας… Συνταγογραφήσουμε Τέχνη!
Πρόσφατα στη χώρα μας ξεκίνησε η υλοποίηση του προγράμματος «Πολιτιστική Συνταγογράφηση ως Συμπληρωματική Αγωγή στην Ψυχική Υγεία», το οποίο πρόκειται να ολοκληρωθεί τον Δεκέμβριο του 2025 και επενδύει στις τέχνες και στον πολιτισμό ως μέρος της προληπτικής και θεραπευτικής αγωγής ψυχικών νόσων όπως η κατάθλιψη, οι αγχώδεις διαταραχές κ.λπ. Πώς όμως εμπλέκεται η τέχνη στη βελτίωση της ψυχικής υγείας και ευεξίας;
Η Δημιουργική Διαδικασία
Κατ’ αρχάς είναι πια αναγνωρισμένο πως η δημιουργική διαδικασία αποτελεί μεταμορφωτική και καθαρτική εμπειρία, προσφέροντας στα άτομα υγιή διέξοδο έκφρασης συναισθημάτων, σκέψεων και ιδεών.
Επιπλέον, ενθαρρύνει τη χαλάρωση αφού, ως διαλογιστική κατάσταση συγκέντρωσης και εστίασης του μυαλού, μειώνει τα επίπεδα άγχους και στρες και οδηγεί σε ηρεμία και γαλήνη.
Η τέχνη ενισχύει επίσης την αυτογνωσία και την ενδοσκόπηση. Μέσω της καλλιτεχνικής εξερεύνησης, αναγνωρίζουμε τις σκέψεις, τις πεποιθήσεις και τις εμπειρίες μας, και κατανοούμε καλύτερα τη νοητική και συναισθηματική μας κατάσταση. Έτσι, ανοίγουμε τον δρόμο για περαιτέρω προσωπική ανάπτυξη, ενώ παράλληλα αυξάνεται η αυτοεκτίμησή μας.
Θεραπεία Μέσω της Τέχνης
«Η μετασχηματιστική δράση της τέχνης έγκειται στην ικανότητά της να ενεργοποιεί συγκεκριμένα μέρη του εγκεφάλου, όπως το σύστημα της ντοπαμίνης, και να οδηγεί σε αίσθημα υποκειμενικής ευεξίας, μείωση του στρες, καλλιέργεια συναισθημάτων, ενσυναίσθηση και ενσώματη γνώση. Η τέχνη μπορεί να μετασχηματίσει το ερέθισμα και το βίωμα σε αίσθημα υποκειμενικής ευεξίας», εξηγεί χαρακτηριστικά η Μαρίνα Οικονόμου-Λαλιώτη, καθηγήτρια Ψυχιατρικής της Ιατρικής Σχολής του Εθνικού Καποδιστριακού Πανεπιστημίου Αθηνών (ΕΚΠΑ), επιστημονική συνεργάτις του Ερευνητικού Πανεπιστημιακού Ινστιτούτου Ψυχικής Υγιεινής, Νευροεπιστημών και Ιατρικής Ακρίβειας «Κώστας Στεφανής».
Μέσω της δημιουργικότητας και της αυτοέκφρασης, τα άτομα μπορούν να βρουν παρηγοριά, κατανόηση και θεραπεία ακριβώς επειδή «η τέχνη συμβάλλει στην αποκατάσταση της σχέσης του ψυχικά ασθενή με τον κόσμο που τον περιβάλλει. Είναι θεραπευτική, δημιουργική και λυτρωτική. Αναπλάθει τον άνθρωπο που πάσχει. Αναδιευθετεί τη σχέση του με τον εαυτό του, τον άλλο, τον κόσμο γύρω του. Του δίνει τη δυνατότητα να βγει από συνθήκες που ορίζουν την ιδιαιτερότητα της κατάστασής του ως αναπηρία και να ανακτήσει την αυτοπεποίθησή του, τη δύναμη για ζωή και θεραπεία. Η καλλιτεχνική έκφραση είναι μια δυναμική διεκδίκηση ισότιμης αποδοχής» τονίζει η κ. Οικονόμου.
Γι’ αυτό και σε θεραπευτικά περιβάλλοντα, η θεραπεία τέχνης/art therapy χρησιμοποιείται από επαγγελματίες ψυχικής υγείας ώστε να βοηθήσει τα άτομα να επεξεργαστούν το τραύμα και να επιλύσουν συναισθηματικές συγκρούσεις.
Δεν είναι διόλου τυχαίο πως υπάρχουν μεγάλοι δημιουργοί που η ψυχική νόσος σφράγισε καταλυτικά την προσωπική τους ιστορία όπως οι: Van Gogh, O’Keeffe, Degas, Munch, Rothko, Michelangelo, οι καλλιτέχνες της Art Brut (σ.σ. ανώνυμοι ψυχιατρικοί ασθενείς νοσηλευόμενοι σε ιδρύματα), αλλά και ο δικός μας Γιαννούλης Χαλεπάς που, διαγνωσμένος με σχιζοφρένεια, τελικά αυτοθεραπεύτηκε «διά τέχνης» και «χάριν τέχνης», αποτελώντας ένα ανεπανάληπτο φαινόμενο στην ψυχιατρική ιστορία.
Ένα Διαφορετικό Ερέθισμα
Αλλά και η ενασχόληση των ανθρώπων με την τέχνη απλά ως δεκτών παίζει εξίσου σημαντικό ρόλο αφού, όπως επισημαίνει η κ. Οικονόμου, «βοηθά να αναδειχθούν τα πεδία αυτά της ανθρώπινης εμπειρίας που είναι οικουμενικά και παναναθρώπινα, κοινά σε όλους τους ανθρώπους, ανεξάρτητα από το αν έχουν ή όχι μια ψυχική διαταραχή. Άρρητες διαστάσεις του ψυχικού βιώματος, η ένταση, το βάθος και πολλαπλές συναισθηματικές αποχρώσεις μπορούν να εκφραστούν μέσω της τέχνης. Το εικαστικό έργο γίνεται προέκταση “ψυχικού χώρου” και προσφέρει επιπρόσθετο πεδίο επαφής με τον κόσμο αλλά και με τον εσώτερο εαυτό».
Θεραπεύοντας και την Κοινωνία
Έτσι, η τέχνη ως όχημα αποστιγματισμού, θεραπεύει και την ίδια την κοινωνία! Κι αυτό, επειδή συμβάλλει στην καταπολέμηση των στερεοτύπων και των προκαταλήψεων που περιβάλλουν την ψυχική νόσο και δημιουργεί ιδανικές συνθήκες για την ανάπτυξη σημαντικών κοινωνικών δεξιοτήτων όπως η ενσυναίσθηση, η ψυχική ανθεκτικότητα και η συμπεριληπτικότητα.
Όπως υπογράμμισε ο Jean Dubuffet, θεμελιωτής της έννοιας της Art Brut, «ανάμεσα στους καλλιτέχνες της Art Brut συναντούμε τους ψυχικά ασθενείς, όχι όμως ως ψυχικά ασθενείς αλλά ως δημιουργούς, αφού στην πλειονότητα των έργων δεν υπάρχει κριτήριο που να δικαιολογεί τη διάκρισή τους σε “υγιή” ή “άρρωστα”».
Ακριβώς γι’ αυτό «τα μουσεία λειτουργούν αμφίδρομα, φέρνοντας σε επαφή έργα ψυχικά ασθενών με το ευρύ κοινό αλλά και ειδικές ομάδες του κοινού με την καλλιτεχνική δημιουργία», τονίζει η κ. Οικονόμου, διευκρινίζοντας πως «ο δίαυλος επικοινωνίας και το αυθόρμητο της επικοινωνίας μέσω της τέχνης διαρρηγνύει τα στεγανά που οριοθετούν μια απόσταση μεταξύ του εαυτού και του Άλλου, του εαυτού και της κοινωνίας δηλαδή, οδηγώντας σε μια διαδικασία αποστιγματισμού και αποδοχής του ψυχικά ασθενούς».
H Ψυχική Νόσος δεν Είναι Μεταδοτική
Θα πρέπει ως άνθρωποι και κοινωνίες να συνειδητοποιήσουμε πως η ψυχική νόσος δεν είναι μεταδοτική, ενώ, αντιθέτως, η προκατάληψη είναι. Και πως η τέχνη, είτε ως θεραπευτικό εργαλείο είτε ως προσωπικό χόμπι, έχει τη δυνατότητα να μεταμορφώσει ζωές και να συμβάλλει σε μια πιο υγιή και ευτυχισμένη κοινωνία.
* Ευχαριστούμε θερμά την κ. Μαρίνα Οικονόμου-Λαλιώτη για την πολύτιμη συνεργασία της στο άρθρο αυτό.
* Ας σημειωθεί πως η αναμφισβήτητη επίδραση της μουσικής στην ψυχική υγεία αποτελεί ιδιαίτερο κεφάλαιο, το οποίο αξίζει ξεχωριστής διερεύνησης σε επόμενο άρθρο.
Διαβάστε επίσης στην αθηΝΕΑ:
Χριστίνα Νάκου: Στο «Αναπνέον Σώμα» Αποκαλύπτεται η Δημιουργία του Ψηφιδωτού
Φωτογράφος του Μήνα | Χάρης Παπαδημητρακόπουλος
Αναδρομική Έκθεση | Ο Γιώργος Χατζημιχάλης στο Μουσείο Μπενάκη
