Η Αθήνα αναγορεύτηκε πρωτεύουσα του μικρού κρατιδίου της Ελλάδος, με πολλούς να αναφέρονται σε αυτήν ως “προσωρινή”, καθώς ο απώτερος στόχος ήταν η Κωνσταντινούπολη.
Πώς ήταν, όμως, η Αθήνα λίγο πριν ξεσπάσει η Επανάσταση; Ποιοι κατοικούσαν σε αυτήν και τι επαγγέλλονταν; Χαρακτηριστικός είναι ο πίνακας του Έντουαρντ Ντόντουελ (Edward Dodwell) “Παζάρι της Αθήνας”, όπου παρουσιάζονται οι διαφορετικές “φυλές” της πόλης.
Από όλες τις πηγές γίνεται ξεκάθαρο ότι η Αθήνα ήταν μια μικρή πόλη, για τα μέτρα της εποχής, με μεικτό πληθυσμό και κατά πάσα πιθανότητα αδιάφορο για την κεντρική εξουσία, καθώς δεν είχε επίνειο και δεν αποτελούσε κόμβο για τους εμπόρους. Η οθωμανική διοίκηση για πολλά χρόνια, άλλωστε, τοποθετούσε διοικητικά την Αθήνα στο Σαντζάκι του Ευρίπου.
Κατά τον Βασίλη Φίλια, οι πόλεις στην Οθωμανική Αυτοκρατορία χωρίζονταν σε έξι κατηγορίες. Τα διοικητικά κέντρα, που ήταν οι σταθμοί της διοίκησης, τα φρούρια, οι τόποι στάθμευσης της φρουράς, τα κέντρα τοπικού εμπορίου, οι τόποι μικρής εξατομικευμένης παραγωγής βιοτεχνικών αγαθών, τα κέντρα αποθήκευσης διαμετακομιστικού εμπορίου και, όταν επρόκειτο για επίνεια, οι πόλεις ήταν κέντρα εισαγωγής και εξαγωγής αγαθών.
Αυτό που διαπιστώσαμε στη διάρκεια της έρευνάς μας είναι ότι στην Αθήνα υπήρχε σταθμός του οθωμανικού στρατού, αλλά παράλληλα λειτουργούσε μια τοπική αγορά που δεν ξεπερνούσε τα όρια της Αττικής, καθώς η πόλη διατηρούσε το παζάρι για τους κατοίκους της και συσσώρευε ως ένα βαθμό αγροτικά προϊόντα από τα Μεσόγεια, αλλά και από τη σημερινή περιοχή του Μενιδίου.
Το Τείχος του Αλή Χασεκή
Ένα γεγονός κομβικής σημασίας για την πολεοδομία του κέντρου της Αθήνας ήταν η κατασκευή του τείχους περιμετρικά της κατοικημένης περιοχής της. Η απόφαση για την κατασκευή του τείχους λήφθηκε από τον βοεβόδα Χατζή Αλή Χασεκή το 1778, με σκοπό να αντιμετωπιστούν οι επιδρομές από ομάδες ατάκτων, πιθανά αρβανίτικης καταγωγής. Το 1795, ο βοεβόδας των Αθηνών αποκεφαλίστηκε, αφού είχε προηγηθεί σειρά διαμαρτυριών εναντίον του από Οθωμανούς και Έλληνες προς τον σουλτάνο.
Την ίδια περίοδο, στις αρχές του 19ου αιώνα, οι Ευρωπαίοι περιηγητές θα αναζητήσουν το χαμένο μεγαλείο της αρχαίας πόλης των Αθηνών. Το φιλελληνικό κίνημα μεγαλώνει, ενώ ξεκινούν συστηματικά οι λεηλασίες των αρχαιοτήτων από τους “επισκέπτες”.
Ένα γεγονός κομβικής σημασίας για την πολεοδομία του κέντρου της Αθήνας ήταν η κατασκευή του τείχους περιμετρικά της κατοικημένης περιοχής της. Η απόφαση για την κατασκευή του τείχους λήφθηκε από τον βοεβόδα Χατζή Αλή Χασεκή το 1778.
Παρά το γεγονός ότι το τείχος γκρεμίστηκε στα χρόνια της Επανάστασης, με σκοπό να χρησιμοποιηθούν τα υλικά του στην ανοικοδόμηση της νέας πόλης, οι δαιδαλώδεις μικροί δρόμοι που παραπέμπουν σε “πόλη-φρούριο” παρέμειναν, ως κατάλοιπο εκείνης της εποχής, έδωσαν την ξεχωριστή ρυμοτομία στο σημερινό κέντρο της Αθήνας και σίγουρα διαδραμάτισαν ρόλο σχετικά με τη διάταξη των κτιρίων, αλλά και των εμπορικών δραστηριοτήτων μέχρι και τις μέρες μας.
Οι παλιές συνοικίες που χωρίζονταν με το ενοριακό σύστημα συνήθως έπαιρναν το όνομα της ενορίας, το όνομα του ιδρυτή της εκκλησίας ή κάποιου χαρακτηριστικού της τοποθεσίας στην οποία βρίσκονταν. Οι δρόμοι δεν είχαν ονοματοδοτηθεί, αν μπορεί κανείς να κάνει λόγο για δρόμους, καθώς επρόκειτο για πολύ μικρά σοκάκια ή τυχαίες ευθείες ανάμεσα σε οικόπεδα και χαμόσπιτα. Η εικόνα αυτή δεν διαφοροποιήθηκε, ακόμα και την περίοδο της βασιλείας του Όθωνα.
Η Πληθυσμιακή Σύνθεση της Αθήνας
Τα τελευταία χρόνια πριν από την επανάσταση, η Αθήνα κατοικούνταν από μικτό πληθυσμό, που αποτελούνταν από “Ρωμιούς”, Αθηναίους Οθωμανούς, απόγονους των φράγκικων οικογενειών, Αρβανίτες και από μια μικρή πληθυσμιακή ομάδα Μαλτέζων. Την κοινότητα των Ελλήνων αντιπροσώπευαν οι δημογέροντες, των οποίων η οικονομική ευχέρεια έδινε τη δυνατότητα να διατηρούν τις ισορροπίες με το οθωμανικό καθεστώς, που πλέον κατέρρεε, και να κατέχουν έστω αυτή τη θέση εξουσίας επί της αθηναϊκής χριστιανικής κοινότητας.
Το αθηναϊκό αρχοντολόγιο αποτελούνταν από δέκα οικογένειες, οι οποίες μετέπειτα έγιναν δώδεκα, ενώ υπήρχε το κατάστημα της Δημογεροντίας που στεγαζόταν στην παλιά σχολή Ντεκά, απέναντι από τη σημερινή Μητρόπολη.
Ένας διαχωρισμός που παρέμεινε στη λαογραφία ήταν αυτός ανάμεσα στους Γκάγκαρους, τις πιο πλούσιες οικογένειες της πόλης, και τους Ξωτάρηδες, τους αγρότες και όλους όσοι έμεναν εκτός των τειχών.
Τα τελευταία χρόνια πριν από την επανάσταση, η Αθήνα κατοικούνταν από μικτό πληθυσμό, που αποτελούνταν από “Ρωμιούς”, Αθηναίους Οθωμανούς, απόγονους των φράγκικων οικογενειών, Αρβανίτες και από μια μικρή πληθυσμιακή ομάδα Μαλτέζων.
Η κοινοτική διοίκηση θεμελιώθηκε το 1789 και υποψήφιοι μπορούσαν να είναι όσοι ανήκαν στην τάξη των αρχόντων, καθώς και όσοι πλήρωναν κεφαλικό φόρο. Την ίδια χρονιά, ενέσκηψαν στην πόλη επιδημίες ευλογιάς και πανώλης, καθώς και έλλειψη τροφίμων, που οδήγησαν είτε στο θάνατο πολλών κατοίκων είτε στη φυγή τους από την πόλη.
Οι εκλεγμένοι είχαν δικαίωμα να κατέχουν αυτή τη θέση για ένα χρόνο. Ουσιαστικά, αυτοί που ασκούσαν επιρροή ήταν οι οικογένειες των αρχόντων της πόλης, οι αρχηγοί των συντεχνιών και οι ηγούμενοι των μονών. Όταν έπρεπε να γίνει κάποια ψηφοφορία, η επιτροπή αποτελούνταν από εν ενεργεία δημογέροντες, ηγούμενους και τον γραμματέα της δημογεροντίας, ενώ τις ψήφους συγκέντρωναν οι αρχηγοί των συντεχνιών, στους οποίους η τουρκική διοίκηση αναγνώριζε ορισμένα δικαιώματα εκπροσώπησης.
Το Εμπόριο και η Ζωή στην Αθήνα
Αναφορικά με το εμπόριο της πόλης, η εξυπηρέτηση των κατοίκων γινόταν από μια μικρή αγορά που βρισκόταν στην περιοχή της σημερινής οδού Πανδρόσου, καθώς και στο Μοναστηράκι. Αρκετοί πίνακες που απεικονίζουν την προεπαναστατική περίοδο δείχνουν ότι τα καταστήματα αυτά αποτελούνταν από μικρά πλινθόκτιστα παραπήγματα με υποτυπώδεις τέντες, ώστε να προστατεύονται κυρίως από τον ήλιο.
Είναι πολύ πιθανό να έμπαιναν στην πόλη αγρότες από την περιοχή των Αχαρνών και άλλες εξοχές των Μεσογείων. Η είσοδος, και πιθανά η αγοραπωλησία φρούτων, λαχανικών, κρασιού και λαδιού, γινόταν στην Αχαρνική Πύλη, που βρίσκεται στη σημερινή γωνία Αιόλου και Σοφοκλέους.
Είναι γεγονός ότι οι Οθωμανοί κάτοικοι της Αθήνας βίωσαν τον ξεριζωμό από μια περιοχή στην οποία ζούσαν για χρόνια. Η Αθήνα και οι κάτοικοί της είναι καταγεγραμμένο ότι σε διάφορες περιόδους της οθωμανικής διοίκησης απολάμβαναν προνόμια σε σχέση με άλλες περιοχές.
Οι Μαλτέζοι, κατά πάσα πιθανότητα, ήταν σκλάβοι που εγκαταστάθηκαν στην περιοχή επί οθωμανικής διοίκησης και παρέμειναν και μετά την απελευθέρωση της πόλης, καθώς είναι καταγεγραμμένο ότι βοήθησαν τους Βαυαρούς στη χάραξη και στρώση των δρόμων, ενώ οι γυναίκες τους ήταν υπηρέτριες σε πλούσια σπίτια.
Αναφορικά με το εμπόριο της πόλης, η εξυπηρέτηση των κατοίκων γινόταν από μια μικρή αγορά που βρισκόταν στην περιοχή της σημερινής οδού Πανδρόσου, καθώς και στο Μοναστηράκι.
Οι απόγονοι των φραγκικών οικογενειών που είχαν υπό τη διοίκησή τους την Αθήνα κατοικούσαν στη σημερινή περιοχή της Πλάκας. Τέλος, οι Αρβανίτες που ζούσαν στην Αθήνα ήταν απόγονοι των μετοίκων που μεταφέρθηκαν από τους Ενετούς, αλλά και την οθωμανική διοίκηση σε όλη την Αττική, τη Νότια Εύβοια, την Κέα και την Άνδρο.
Η Επανάσταση και η Αναγόρευση σε Πρωτεύουσα
Η Επανάσταση στην Αθήνα θα ξεκινήσει τον Απρίλιο του 1821 από το ένοπλο σώμα του Χατζή-Μελέτη Βασιλείου, με πολλούς εύπορους Αθηναίους να βρίσκουν καταφύγιο σε ξένα προξενεία. Η φρουρά των Οθωμανών αντέδρασε και τη νύχτα της 9ης προς τη 10η Απριλίου συνελήφθησαν πολλοί άρχοντες ως όμηροι και φυλακίστηκαν στην Ακρόπολη, ενώ ο τουρκικός όχλος ζητούσε γενική σφαγή των χριστιανών.
Λόγω της φυλάκισης των ομήρων, η πόλη παρέμεινε ήσυχη, ενώ στην ύπαιθρο άρχισαν επιθέσεις και αρπαγές κατά των Τούρκων. Το πρώτο σημαντικό πολεμικό επεισόδιο έγινε στις 18 Απριλίου στον Κάλαμο, όπου ο Χατζή-Μελέτης Βασιλείου απέκρουσε σώμα 300 Τούρκων που έρχονταν από τη Χαλκίδα προς βοήθεια των Τούρκων της Αθήνας. Έτσι κηρύχθηκε ανοιχτά η Επανάσταση, και στη Λιβαδειά διορίστηκε στρατιωτικός αρχηγός των Αθηνών ο Λιβαδειώτης Δήμος Αντωνίου.
Δεκατρία χρόνια μετά και με βαρύ φόρο αίματος, στις 18 Σεπτεμβρίου 1834, με διάταγμα της Αντιβασιλείας του Οθωνα, η Αθήνα ανακηρύσσεται πρωτεύουσα του ελληνικού κράτους.
***
“Μικρά Τεκμήρια για το ’21”: μια πλειάδα επιστημόνων διαφόρων ειδικοτήτων προσεγγίζει το 1821 μέσα απ’ αυτά. Γλυπτά, έγγραφα, αντικείμενα, νομίσματα και έργα τέχνης γίνονται αφορμή για να φωτιστούν πτυχές της εποχής. Η έκδοση, που θα φτάσει σύντομα στο κοινό μας αρχικά ως e-book και στη συνέχεια θα “δεθεί” σε βιβλίο, αποτελεί μία σύμπραξη της αθηΝΕΑς, των “hιστορισταί” και της Ελληνοαμερικανικής Ένωσης, με την ευγενική χορηγία της Eurolife FFH.
Δείτε επίσης στην αθηΝΕΑ:
Το Μνημείο του Λόρδου Βύρωνα και οι Φιλέλληνες της Ελληνικής Επανάστασης
