Ο τίτλος της αφίσας έγραφε «Día de los Muertos». Tα χρώματα και τα γραφιστικά ήταν εντυπωσιακά ώστε να μου τραβήξουν το ενδιαφέρον. Έδιναν την εντύπωση πως επρόκειτο για μια παράξενη, χρωματιστή «γιορτή».
Ήταν τέτοιες μέρες, πριν από αρκετά χρόνια, τότε που παρακολουθούσα μαθήματα λατινοαμερικανικής λογοτεχνίας. Ψάχνοντας ευκαιρίες να γνωρίσω καλύτερα τον πολιτισμό αυτής της πλευράς του κόσμου, παρευρέθηκα σε αθηναϊκό μορφωτικό ίδρυμα που τιμούσε την «Ημέρα των Νεκρών».
Βρέθηκα μπροστά σε έναν μεγάλο, πολύχρωμο «βωμό» με πολλά λουλούδια, κορδελάκια, αναμμένα κεριά, ζωγραφιστά κρανία, φωτογραφίες, μικρά μπιμπελό, εικόνες αγίων, σταυρουδάκια, ροζάρια, θυμιατά, σεμεδάκια, κρόσσια, μεζέδες, γλυκά, ενώ χαρούμενη μεξικανική μουσική ακουγόταν στα ηχεία.
«Καλώς ήρθατε! Στη μεξικανική παράδοση, η “Ημέρα των Νεκρών” είναι μια αφορμή για γλέντι. Μια οικογενειακή συνάντηση με τους προγόνους μας. Για εμάς, δεν έχει σημασία μόνο ο θάνατος αλλά και το “μετά”», μας υποδέχτηκε η υπεύθυνη, προσφέροντας «pan de muerto», ένα γλυκό τσουρεκάκι.
Κι έτσι είναι. Η «Ημέρα Των Νεκρών» τιμάται το πρώτο διήμερο του Νοεμβρίου στο Μεξικό αλλά και στις μεξικανικές κοινότητες παγκοσμίως και πρόκειται για ένα έθιμο μνήμης των αγαπημένων ανθρώπων που έφυγαν.
Mια εκδήλωση με βαθιά ριζωμένη πολιτιστική και πνευματική σημασία: οι ζωντανοί προσκαλούν τις ψυχές των νεκρών, οι οποίες επιστρέφουν στη Γη για να γιορτάσουν μαζί τους. Ειδικότερα την 1η Νοεμβρίου τιμώνται τα αποβιώσαντα παιδιά, ενώ την επόμενη ημέρα, στις 2 Νοεμβρίου, ο εορτασμός επικεντρώνεται στους ενήλικες. Επίσης, η 28η Οκτωβρίου είναι αφιερωμένη σε όσους έχασαν τη ζωή τους τραγικά ή απρόοπτα και η 30ή Οκτωβρίου σε όσους πέθαναν αβάπτιστοι.
Όσο κι αν ακούγεται μελαγχολικό, στην πραγματικότητα είναι μια ζωντανή έκφραση της σχέσης ζωής και θανάτου, μια αντανάκλαση της μοναδικής οπτικής γωνίας του μεξικανικού πολιτισμού για τη θνητότητα. Μια γιορτή που ενισχύει το αίσθημα του «ανήκειν» και ενώνει τις γενιές.
Πιστεύεται πως η «Ημέρα των Νεκρών» –που το 2008 εγγράφηκε στον Αντιπροσωπευτικό Κατάλογο της Άυλης Πολιτιστικής Κληρονομιάς της Ανθρωπότητας από την UNESCO– έχει αζτεκικές ρίζες. Σχετίζεται με το ημερολόγιο του αγροτικού προϊσπανικού κόσμου.
photo: Λία Νουτσοπούλου
Με αρχαίες γιορτές στο τέλος της εποχής των βροχών, τη συγκομιδή και την ξηρασία, που συνδύαζαν την αφθονία με την έλλειψη, τη ζωή με τον θανάτο αλλά και τη λατρεία αυτών των πολιτισμών για τους προγόνους τους, για τους οποίους πιστεύεται ότι συνεχίζουν να «υπάρχουν» και να επηρεάζουν τους ζωντανούς.
Οι παραδόσεις που συνδέονται με τη γιορτή θέλουν την ευρύτερη οικογένεια και τους φίλους να συγκεντρώνονται σε σπίτια ή στα μνήματα των νεκρών τους, να στήνουν αυτοσχέδιους «βωμούς» (ofrendas) και να τους μνημονεύουν.
Οι ζωγραφιστές νεκροκεφαλές (calaveras) και τα χρωματιστά λουλούδια –με τους κατιφέδες (cempazúchitl) να υπερισχύουν– έχουν την τιμητική τους. Πιστεύεται μάλιστα πως το άρωμα των κατιφέδων και η ζεστή λάμψη των κεριών βοηθούν τα πνεύματα των νεκρών να βρουν τον δρόμο τους πίσω στον κόσμο των ζωντανών.
Γύρω από τους «βωμούς» οι οικείοι μοιράζονται αγαπημένα φαγητά και ποτά των νεκρών, τραγουδούν αγαπημένα τους τραγούδια, χορεύουν, γελούν, διηγούνται ιστορίες και στιγμιότυπα από τη ζωή τους, τους «λένε» τα νέα τους, ενώ τους παρουσιάζουν και νέα μέλη της οικογένειας που δεν πρόλαβαν να γνωρίσουν.
Η θρησκεία των αρχαίων Μεξικανών πρεσβεύει μια περίπλοκη, «κυκλική» άποψη για τη ζωή και τον θάνατο. Ο θάνατος δεν είναι τέλος αλλά πέρασμα στον κόσμο των σκιών, όπου οι νεκροί μετασχηματίζονται αναλόγως των πράξεών τους στη ζωή και επιστρέφουν στο σύμπαν. Σε αντίθεση με άλλες θρησκείες, οι Μεξικανοί δεν «πενθούν» με τη συμβατική έννοια. Δεν φοβούνται τον θάνατο. Τον ξορκίζουν, του κάνουν «πλάκα».
José Guadalupe Posada, Public domain, via Wikimedia Commons
Εδώ κάπου αξίζει να πούμε δυο λόγια για την La Catrina, τον χαρακτηριστικό, φανταχτερό σκελετό με το πλατύ… χαμόγελο και το εντυπωσιακό καπέλο, που αναπαράγεται συνέχεια στους εορτασμούς της ημέρας.
Η μορφή δημιουργήθηκε το 1912 από τον Μεξικανό χαράκτη José Guadalupe Posada και μάλιστα ως Calavera Garbancera, ονομασία που αναφέρεται σε ιθαγενείς αγρότισσες που πουλούσαν φασόλια στις πλανόδιες αγορές.
Ο Posada την απεικόνισε με επιδεικτική ενδυμασία για να σατιρίσει τις αγρότισσες που προσπαθούσαν να φανούν σαν γυναίκες ανώτερης τάξης πουδράροντας το πρόσωπό τους και φορώντας μοντέρνα ρούχα. Η φιγούρα εμφανιζόταν σε διάφορες εκδοχές κάθε «Ημέρα των Νεκρών» χωρίς να γνωρίζει κανείς πραγματικά τον δημιουργό της, ο οποίος πέθανε στην αφάνεια το 1913.
Wikipologus, CC BY-SA 4.0 <https://creativecommons.org/licenses/by-sa/4.0>, via Wikimedia Commons
Στα μέσα της δεκαετίας του ’20 όμως, ο Γάλλος καλλιτέχνης Jean Charlot, ηγετική φυσιογνωμία της Μεξικανικής Αναγέννησης, ανακάλυψε τον Posada, ενώ ο σημαντικός ζωγράφος Diego Rivera και η κριτικός τέχνης Frances Toor εξέδωσαν βιβλίο με τις γκραβούρες του, όπου η La Garbancera εμφανιζόταν –άγνωστο γιατί– με το νέο όνομα Calavera Catrina.
Το 1947, η La Catrina ήταν το κεντρικό πρόσωπο στην τοιχογραφία του Rivera «Όνειρο Κυριακάτικου Απογεύματος στο Πάρκο Αλαμέδα». Σιγά σιγά άρχισαν να την ενσωματώνουν στο έργο τους και άλλοι καλλιτέχνες.
Photo: Λία Νουτσοπούλου
Σήμερα, η La Catrina είναι η πιο αναγνωρίσιμη δημιουργία του Posada, σύμβολο της Ημέρας των Νεκρών και ανεπίσημο εθνικό τοτέμ του Μεξικού, καταλαμβάνοντας ίσως τη δεύτερη θέση μετά την Παναγία της Γουαδελούπης.
Η μνήμη είναι σπουδαία αξία, ανεξαρτήτως των πεποιθήσεων και της κοσμοθεωρίας μας. Επειδή, όπως ακούγεται στην υπέροχη ταινία animation «Coco» που βασίζεται στην «Ημέρα των Νεκρών» (δείτε την!), «εκείνη τη μέρα που θα χαθεί και ο τελευταίος άνθρωπος που σε θυμάται, τότε έχεις πραγματικά πεθάνει. Έχεις εξαφανιστεί για πάντα από αυτόν τον κόσμο. Αλλά μπορείς να το αλλάξεις αυτό!».
Διαβάστε επίσης στην αθηΝΕΑ:
Τέχνη και Ψυχική Υγεία: Η Θεραπευτική Δύναμη της Δημιουργικότητας
Tην 1η Νοεμβρίου το Ξινόμαυρο Γιορτάζει και οι «Οινοποιοί Βορείου Ελλάδος» Δέχονται Ευχές
Στην Αυθεντικά Ισπανική Βαλένθια
