Όταν εκδόθηκε το βιβλίο της Rachel Carson το 1962 κατηγορήθηκε από πολλούς ότι ο «συναισθηματισμός» του υπονόμευε την «επιστημονική πρόοδο». Η «Σιωπηλή Άνοιξη» σήμερα, 70 χρόνια μετά, σαν μια πυξίδα, εξακολουθεί να δείχνει πάντα προς τη σωστή κατεύθυνση, εμπνέοντας το παγκόσμιο περιβαλλοντικό κίνημα.
«…Μια παράξενη επιδημία απλώθηκε στην περιοχή και τα πάντα άρχισαν να αλλάζουν», έγραφε στο βιβλίο της η Carson. … «Παντού υπήρχε η σκιά του θανάτου. Οι γεωργοί μιλούσαν για αρρώστιες στις οικογένειές τους. … Τα πουλιά για παράδειγμα. Πού είχαν πάει; … Μόνο σιωπή απλωνόταν πάνω από τους αγρούς και τα δάση και το έλος. … Δεν ήταν μάγια ή εχθρικές πράξεις αυτό που επέβαλλε να σιγήσει η αναγέννηση της νέας ζωής σ’ αυτό τον κόσμο που είχε πληγεί. Ήταν το έργο των ίδιων των ανθρώπων».
Ο τόπος που περιγράφει, ο άρρωστος, ο σιωπηλός και πληγωμένος, είναι φανταστικός. Είναι μια δυστοπία του μέλλοντος. Είναι μια προφητεία, μόνο που δεν έχει μεταφυσικά θεμέλια. Το αντίθετο, στηρίζεται σε παρατήρηση χρόνων, σε μια σκέψη διορατική, σε ένα πνεύμα ελεύθερο. Η Rachel Carson χαρακτηρίστηκε «μητέρα της οικολογίας» – και δεν είναι υπερβολικός ο χαρακτηρισμός.
Με Αγάπη για την Επιστήμη και τη Ζωή
Η Rachel Carson γεννήθηκε στις 27 Μαΐου 1907 στο Σπρινγκντέιλ της Πενσιλβάνια και μεγάλωσε σε μια φτωχική οικογένεια. Μετά τις σπουδές της στη δευτεροβάθμια εκπαίδευση, φοίτησε με υποτροφία στο Pennsylvania College for Women. Ξεκίνησε να σπουδάζει Αγγλική Λογοτεχνία, αλλά στο δεύτερο έτος αποφάσισε να σπουδάσει Θαλάσσια Βιολογία, μια γενναία απόφαση από μια γυναίκα της εποχής της.
Το 1929 πήρε το πτυχίο της και το 1932 το μεταπτυχιακό της στη Ζωολογία από το Πανεπιστήμιο Johns Hopkins. Δεν μπόρεσε να συνεχίσει τις σπουδές της, εξαιτίας των οικονομικών δυσκολιών που αντιμετώπιζε, και το 1934 απέσυρε την υποψηφιότητά της για απόκτηση διδακτορικού διπλώματος. Το 1936 διορίστηκε στην Αμερικανική Υπηρεσία Ιχθύων και Άγριας Φύσης (United States Fish and Wildlife Service), στην οποία υπήρξε υπεύθυνη του εκδοτικού προγράμματος.
Το πρώτο κεφάλαιο της «Σιωπηλής Άνοιξης», με τίτλο «Ένας Μύθος για το Μέλλον», ιστορεί την εξέλιξη μιας πόλης που κατέληξε να απειλείται από τη σκιά του θανάτου, μέχρι που καταστράφηκε από τα εντομοκτόνα που χρησιμοποιούσαν οι κάτοικοί της.
Από την Περιγραφή της Φύσης στην Αποτύπωση της Καταστροφής της
Πριν από τη «Σιωπηλή Άνοιξη», εκτός από τα άρθρα της στον περιοδικό Τύπο, είχε γράψει τα βιβλία «Κάτω από τον Θαλασσινό Αέρα» (1941), «Η Θάλασσα Γύρω μας» (1951), μελέτη που κέρδισε το Εθνικό Βραβείο Βιβλίου και το μετάλλιο Burroughs και ανακηρύχθηκε από τους New York Times ως το πιο σημαντικό βιβλίο της χρονιάς και, τέλος, «H Άκρη της Θάλασσας» (1955).
Απαλλαγμένη από τα καθήκοντά της στην Υπηρεσία Αλιευμάτων και Άγριας Ζωής, απ’ όπου μπόρεσε να παραιτηθεί χάρη στα έσοδα από τις εξαιρετικές πωλήσεις του δεύτερου βιβλίου της, ύστερα από τεσσεράμισι χρόνια μελέτης και συγγραφής ολοκλήρωσε τη «Σιωπηλή Άνοιξη», το τέταρτο και τελευταίο βιβλίο της.
Σε αυτό ισχυριζόταν ότι η παρέμβαση του ανθρώπου στη φύση, με την αλόγιστη χρήση των χημικών παρασιτοκτόνων, όπως το –θαυματουργό για την εποχή- DDT, είναι καταστροφική. Το κοινό γνώριζε ήδη, εκείνη την εποχή, τη μετά τον πόλεμο, τις αρνητικές παρενέργειες της ατομικής ενέργειας, αλλά ταυτόχρονα είχε μεγάλη πίστη στα τεχνολογικά επιτεύγματα και στη χημική βιομηχανία που διατυμπάνιζε ότι η απόλυτη κυριαρχία του ανθρώπου στη Γη είναι μια ορατή κατάκτηση.
«Οι μελλοντικές γενιές είναι απίθανο να επικροτήσουν την αδιαφορία μας για την ακεραιότητα του φυσικού κόσμου…», έγραφε στο βιβλίο της.
Η Carson, σε γλώσσα κατανοητή, περιέγραψε πώς τα εντομοκτόνα μπορούν να αλλάξουν τις κυτταρικές διεργασίες φυτών, ζώων και πιθανά των ανθρώπων. Και πόσο επιζήμια είναι για τη ζωή η μακροχρόνια χρήση αυτών των χημικών. Υποστήριξε ότι παραμένουν μόνιμα στο χώμα, στο νερό, στους βιολογικούς ιστούς. Ότι τα παράσιτα αναπτύσσουν ανοσία και ότι χρειάζονται νέα, ισχυρότερα παρασιτοκτόνα κάθε φορά για να αντιμετωπιστούν. Ότι η φύση διαταράσσεται αμετάκλητα και ότι, κάποτε, αν ο άνθρωπος δεν συνειδητοποιήσει την καταστροφή, το τραγούδι των πουλιών θα σιωπήσει.
Όταν τα Πουλιά Σταμάτησαν να Τραγουδούν
Το πρώτο κεφάλαιο της «Σιωπηλής Άνοιξης», με τίτλο «Ένας Μύθος για το Μέλλον», ιστορεί την εξέλιξη μιας πόλης που κατέληξε να απειλείται από τη σκιά του θανάτου, μέχρι που καταστράφηκε από τα εντομοκτόνα που χρησιμοποιούσαν οι κάτοικοί της.
Η Carson δεν πίστευε ότι έπρεπε να σταματήσουν να χρησιμοποιούνται τα εντομοκτόνα. Πίστευε όμως ότι τα άτομα που τα χρησιμοποιούν αγνοούν τις δηλητηριώδεις χημικές ουσίες τους και τις αρνητικές επιπτώσεις τους.
«Πιστεύω ότι έχουμε επιτρέψει στις ουσίες αυτές να χρησιμοποιούνται με λίγη ή χωρίς εκ των προτέρων διερεύνηση της επίδρασής τους στο έδαφος, στο νερό, στην άγρια ζωή, αλλά και στον ίδιο τον άνθρωπο. Οι μελλοντικές γενιές είναι απίθανο να επικροτήσουν την αδιαφορία μας για την ακεραιότητα του φυσικού κόσμου…», έγραφε στο βιβλίο της.
Με ονόματα στα κεφάλαια του βιβλίου που δεν ταίριαζαν σε επιστημονικό σύγγραμμα της εποχής, όπως «Ελιξίρια Θανάτου», «Τα Πουλιά Σταμάτησαν να Τραγουδούν», «Ποτάμια Θανάτου» κ.ά., μιλάει για τη δηλητηρίαση που προκαλούν τα εντομοκτόνα σε παγκόσμιο επίπεδο σε όλο το εύρος του φυσικού περιβάλλοντος: στα νερά, στο έδαφος, στη βλάστηση, στην άγρια ζωή, στην ατμόσφαιρα.
«Αν κάτι μπορεί να πείσει το δικαστήριο της κοινής γνώμης, αυτό θα ήταν η “Σιωπηλή Άνοιξη”», έγραφε ο Paul Sears, καθηγητής Προστασίας του Περιβάλλοντος στο Yale.
Το βιβλίο της ήταν γραμμένο με τρόπο απόλυτα κατανοητό τόσο για τους επιστήμονες όσο και για το ευρύ κοινό. Με βιβλιογραφία 54 σελίδων, με 500 και πλέον πηγές (το 80% από επιστημονική βιβλιογραφία, το 4% από εκδόσεις μη κυβερνητικών οργανισμών, το 5% από νομικές καταθέσεις ή μαρτυρίες, το 8% από την αλληλογραφία της με εξειδικευμένους επιστήμονες και το 3% από άλλες πηγές, όπως εφημερίδες, περιοδικά κ.ά.).
Γιατί είναι τόσο σημαντική η αναφορά στη βιβλιογραφία και στις πηγές; Γιατί η πολεμική εναντίον της μελέτης ήταν έντονη και μια από τις κατηγορίες ήταν ότι σε αυτή υπερτερούσε το συναίσθημα αντί της επιστημονικής έρευνας και απόδειξης.
Με Πάθος, Αλλά όχι με… Επιστημονική Τεκμηρίωση
Η αρνητική κριτική στο βιβλίο επικεντρώθηκε στη συναισθηματική φόρτιση που δημιουργούσε η γλώσσα της συγγραφέα και στην πεποίθηση ότι παρουσίαζε μόνο τη μία όψη του προβλήματος, χωρίς να αναφέρει την αναγκαιότητα που οδηγεί στη χρήση των εντομοκτόνων.
Σε ετήσια βάση, υποστήριζαν οι φορείς αυτής της κριτικής, τα έντομα καταστρέφουν τροφή και φυτικές ίνες αξίας 500.000.000 δολαρίων και οι αρουραίοι τροφή αξίας 2 δισεκατομμυρίων δολαρίων, εκτός του ότι είναι φορείς τουλάχιστον έξι διαφορετικών ασθενειών και έχουν επιτεθεί σε πολλούς ανθρώπους. Άρα τα εντομοκτόνα ήταν απαραίτητα, κακή ήταν ίσως η κατάχρησή τους.
Ένας χημικός και γιατρός, ο Fredrick Stare, έγραφε το 1963: «Η Carson γράφει με πάθος και ομορφιά, αλλά με πολύ λίγη επιστημονική τεκμηρίωση. Αμερόληπτη επιστημονική τεκμηρίωση και γεμάτη πάθος προπαγάνδα είναι δύο κάδοι με νερό που δεν μπορούν να μεταφερθούν από το ίδιο άτομο… Δεν υπάρχουν στοιχεία στη “Σιωπηλή Άνοιξη“ που να δικαιολογούν ότι η Carson είναι επιστήμων…».
Τα Θετικά Σχόλια όμως ήταν Περισσότερα
Ήταν δύσκολο, ωστόσο, να παραβλέψει η νηφάλια, ψύχραιμη και αμερόληπτη κριτική πένα ότι η «Σιωπηλή Άνοιξη» ήταν μια σοβαρή μελέτη για ένα θεμελιώδες ζήτημα, ότι ήταν επιστημονικά τεκμηριωμένη και ότι αποτελούσε μια προσπάθεια να αφυπνίσει το κοινό του για την καταστροφική επέμβαση του ανθρώπου στο φυσικό περιβάλλον.
«Αν κάτι μπορεί να πείσει το δικαστήριο της κοινής γνώμης, αυτό θα ήταν η “Σιωπηλή Άνοιξη”», έγραφε ο Paul Sears, καθηγητής Προστασίας του Περιβάλλοντος στο Yale.
Ο βραβευμένος με Νόμπελ γενετιστής Herman Muller στη βιβλιοκρισία του για τη «Σιωπηλή Άνοιξη» στη New York Herald Tribune ανέφερε: «…Ίσως, η πιο σημαντική υπηρεσία που προσφέρει η “Σιωπηλή Άνοιξη” είναι ότι διαφωτίζει το κοινό όσον αφορά την πολυπλοκότητα και αλληλεξάρτηση του ιστού της ζωής της οποίας ο άνθρωπος είναι αναπόσπαστο μέρος».
Και ο Van Allen Bradley στην εφημερίδα Chicago Daily News: «…Η νηφάλια και τεκμηριωμένη επίθεση της Carson ενάντια στους εμπόρους του δηλητηρίου –σε ένα πραγματικά πολύ σημαντικό έργο– μπορεί τελικά να σώσει τον άνθρωπο από τα λάθη του».
Το Περιβάλλον στο Επίκεντρο
Το 1962, ο πρόεδρος Kennedy, αναφερόμενος στο βιβλίο της Carson, ζήτησε να μελετηθούν οι επιπτώσεις από τη χρήση εντομοκτόνων. Η αναφορά της Επιστημονικής Συμβουλευτικής Επιτροπής του προέδρου που ακολούθησε άσκησε κριτική στη δραστηριότητα της βιομηχανίας εντομοκτόνων, αλλά και στον τρόπο με τον οποίο η κυβέρνηση ασκούσε έλεγχο στη χρήση τους. Μέχρι το τέλος του έτους, σε διάφορες πολιτείες των ΗΠΑ, υποβλήθηκαν περισσότερα από 40 νομοσχέδια που αφορούσαν ρυθμίσεις για τη χρήση εντομοκτόνων.
Το 1969 ψηφίστηκε το Εθνικό Διάταγμα για το Περιβάλλον και τον επόμενο χρόνο δημιουργήθηκε η Υπηρεσία Περιβαλλοντικής Προστασίας. Η επιρροή, ωστόσο, της «Σιωπηλής Άνοιξης» ξεπέρασε τα αμερικανικά σύνορα και επηρέασε τις νομοθετικές ρυθμίσεις και σε άλλες χώρες, όπως στο Ηνωμένο Βασίλειο, στη Σουηδία, στη Δανία και στην Ουγγαρία.
Βοήθησε πολλούς να δουν τον κόσμο που τους περιέβαλλε από νέα οπτική γωνία. Αποτέλεσε τη γέφυρα μεταξύ επιστήμης και κοινού.
Η επιτυχία της «Σιωπηλής Άνοιξης» οφειλόταν σε πολλούς παράγοντες. Συνέβαλε σε αυτό και το ότι το βιβλίο είχε δημοσιευτεί, πριν εκδοθεί, σε συνέχειες στο New Yorker, καθώς και η φήμη της Carson ως βιολόγου. Επίσης, ότι παρουσίαζε το ζήτημα στην επιστημονική και ηθική του διάσταση και όχι στην πολιτική. Περιέγραφε με ακρίβεια τι σημαίνει για τον άνθρωπο να ζει σε ένα δηλητηριασμένο από τοξικές ουσίες περιβάλλον. Εξηγούσε πώς η ανθρώπινη υγεία συνδέεται στενά με την υγεία του περιβάλλοντος.
Στα ίδια συμπεράσματα είχαν καταλήξει και άλλοι επιστήμονες, όμως τώρα οι απόψεις τους και οι αγωνίες τους, χάρη στο βιβλίο της Carson, μπορούσαν να γίνουν κτήμα ενός ευρύτερου κοινού. Βοήθησε πολλούς να δουν τον κόσμο που τους περιέβαλλε από νέα οπτική γωνία. Αποτέλεσε τη γέφυρα μεταξύ επιστήμης και κοινού.
Τα περιβαλλοντικά ζητήματα έγιναν μέρος του δημόσιου διαλόγου, το ενδιαφέρον για την ποιότητα του περιβάλλοντος αυξήθηκε σημαντικά, πολλοί άρχισαν να στρατεύονται σε περιβαλλοντικές οργανώσεις, δημιουργήθηκαν νέες οργανώσεις με στόχους που ανέκυπταν από τα ζητήματα που έθιγε η «Σιωπηλή Άνοιξη», δόθηκε ώθηση στην ανάπτυξη ριζοσπαστικών περιβαλλοντικών κινημάτων, όπως η οικολογία του βάθους. Τέλος, αναπτύχθηκαν προγράμματα σπουδών σε ανώτατα εκπαιδευτικά ιδρύματα και όχι μόνο, που μελετούσαν τη σχέση μεταξύ επιστήμης, τεχνολογίας, περιβάλλοντος και κοινωνίας. Η «Σιωπηλή Άνοιξη» έριξε φως στην αλληλεξάρτηση ανθρώπου και περιβάλλοντος, αλλάζοντας τον τρόπο με τον οποίο σκεφτόμασταν έως τότε.
***
Η Rachel Carson πέθανε στις 14 Απριλίου 1964 από καρκίνο και καρδιαγγειακά προβλήματα. Ήταν 56 ετών. Είχε απειληθεί από τις χημικές βιομηχανίες, είχε κατηγορηθεί ότι με τις θεωρίες της θα μπορούσε να προκαλέσει περισσότερους θανάτους και από αυτούς που προκάλεσε ο Χίτλερ (!), είχε αμφισβητηθεί η επιστημονική της επάρκεια.
Το 1973, το DDT, ο εμπνευστής του οποίου, ο Ελβετός χημικός Paul Hermann Müller, είχε τιμηθεί με το βραβείο Νόμπελ Ιατρικής το 1948, απαγορεύτηκε στις Ηνωμένες Πολιτείες. Εξακολουθεί να χρησιμοποιείται σε ορισμένες χώρες σε ψεκασμούς για τα κουνούπια, αλλά αυτά έχουν πλέον δημιουργήσει ανοσία. Πιθανότατα από τον υπερβολικό ψεκασμό.
***
Πηγές: Ε. Μανωλάς, «Η “Σιωπηλή Άνοιξη” της Rachel Carson και η Άνοδος του Περιβαλλοντικού Κινήματος», στα «Θέματα Δασολογίας και Διαχείρισης Περιβάλλοντος και Φυσικών Πόρων», Β′ τόμος, Δημοκρίτειο Πανεπιστήμιο Θράκης, 2010 | www.rachelcarson.org | www.britannica.com/biography/Rachel-Carson
Διαβάστε επίσης στην αθηΝΕΑ:
Eco-friendly Greece: Έρευνα για τον Βιώσιμο Τουρισμό
Dogs’ Voice: «Μάθε Να Αγαπάς Όπως Εγώ και ο Κόσμος Θα Γίνει Καλύτερος»
